Tadeusz Mazowiecki – nie ma życiorysów idealnych. Politycznie mąż stanu, prywatnie przypominał Hioba

Było ich sporo. Przyszły premier wychowywał się w atmosferze kultu powstańców niepodległościowych z czasów zaborów, ale także działalności społeczno-politycznej, którą prowadził jego ojciec, znany i szanowany płocki lekarz. Leczył on biedotę, także Żydów, choć był człowiekiem o poglądach prawicowo-katolickich.

Mazowiecki nasiąkał w domu przekonaniem, że trzeba się angażować w życie publiczne, a nie egzystować gdzieś z boku. Ukształtowało go też doświadczenie wojny. To był dla niego okres dojrzewania. Mazowiecki miał zaledwie kilkanaście lat, ale widział na własne oczy okropieństwa - choćby wyprowadzanie Żydów płockich. Zaś jego brat umarł w niemieckim obozie koncentracyjnym.

Kolejnym momentem, który odcisnął piętno na Mazowieckim, było przyjście nowej władzy. Urzekła go wizja budowy nowego sprawiedliwszego świata. Uważał, że także katolicy mogą się w tę budowę włączyć. Zaangażował się w organizację Bolesława Piaseckiego, zwaną później PAX-em. To zaangażowanie było mu często później wypominane.

Przełomowym momentem w życiu przyszłego premiera był Październik 1956 roku. Wtedy zrodziło się w nim przekonanie, że można w sposób pokojowy rozwiązać część problemów Polski, że partnerów należy szukać po obu stronach barykady oraz że w swojej działalności trzeba znać granice. W 1956 roku Polacy uwierzyli w zmiany, tymczasem w Budapeszcie polała się krew. Los Węgrów był dla Mazowieckiego ostrzeżeniem. Mazowiecki był więc ostrożny w zgłaszaniu postulatów – czy to w Sierpniu '80 czy przy Okrągłym Stole w 1989 r. Uważał, że są pewne granice, których przekroczyć nie można.

Przypisywanie Mazowieckiemu autorstwa całej broszury „Wróg pozostał ten sam” jest wyolbrzymieniem. To był liczący niespełna 80 stron zbiór tekstów, a jednym z nich był artykuł Mazowieckiego „O naszej odpowiedzialności”. Bohater mojej książki bardzo odchorował fakt przypomnienia tego tekstu. To był czas, gdy szukałem informacji do jego biografii, a on nie chciał rozmawiać o trudnej przeszłości.

Główne ostrze wspomnianej broszury było antyniemieckie. Są tam też teksty księży, profesorów KUL itd. Kontekst jest więc trochę inny, niż się to często przytacza.

Ale w pierwszej połowie lat 50. Mazowiecki rzeczywiście był autorem tekstów propagandowych. To były artykuły wychwalające kolektywizację; padały m.in. słowa uzasadniające łamanie oporu klas, które były jej przeciwne. Innym tekstem, który się wypomina Mazowieckiemu, było potępienie biskupa Czesława Kaczmarka, ofiary komunistycznego reżimu. Mazowiecki wielokrotnie tłumaczył się z tego, wyrażał ubolewanie, osobiście przeprosił hierarchę.

W latach 50. Mazowiecki był bez wątpienia urzeczony socjalizmem, wydawało mu się, że powrotu do Polski kapitalistycznej już nie ma, a socjalizm jest odpowiedzią na problemy, np. na nierówności społeczne. Nie wstąpił do PZPR, był tzw. postępowym katolikiem. Stanął po stronie socjalizmu z katolicką etykietą PAX-u. Wierzył, że da się połączyć dbałość o sprawy Kościoła z zaangażowaniem w budowę nowego systemu. Natomiast atakował tych, którzy krytykowali komunizm z pozycji katolickich.

Mazowiecki, skonfliktowany z Piaseckim, opuścił PAX, jeszcze przed Październikiem. To go wówczas skazywało na niebyt. Szczęśliwie nadszedł przełom, po którym możliwa stała się działalność katolików niepopierających socjalizmu – chodzi o środowisko „Tygodnika Powszechnego”. Mazowiecki się do niego zbliżył, choć dalej miał prosocjalistyczne ciągoty, które pokutowały w nim właściwie aż do Marca ‘68 r., gdy zobaczył, jak bije się studentów. Wstrząsem był też Grudzień '70 na Wybrzeżu. Mazowiecki zrozumiał, że ideału socjalistycznego nie da się wcielić w życie, a wszelkie próby kończą się zamordyzmem. Tak zaczęła się jego droga do jawnej opozycji.

Przeszedł więc bardzo długą drogę od akceptacji socjalizmu, aż po jego negację. Przesuwał się na mapie politycznej Polski. W 1977 roku został mężem zaufania uczestników głodówki w warszawskim Kościele św. Marcina, zorganizowanej przez działaczy Komitetu Obrony Robotników. Dużo ryzykował, był przecież redaktorem legalnego pisma „Więź”, które mogło zostać za zaangażowanie jej szefa ukarane. Tak samo w Sierpniu w 1980 roku zdecydował się wsiąść razem z Bronisławem Geremkiem do auta i pojechać do strajkujących stoczniowców. Początkowo chcieli oni być jedynie mediatorami. Na miejscu uznali, że trzeba jednoznacznie stanąć po stronie robotników.

Mazowiecki w czasie „Solidarności” był bliżej Geremka, obaj tworzyli zgrany duet polityczny. Kuroń funkcjonował trochę inaczej. Mazowiecki i Geremek to typy gabinetowe, Kuroń zaś był postacią wiecową. Zgłaszał postulaty, których Mazowiecki się bał uważając, że podziałają na władzę niczym czerwona płachta na byka.

Z czasem wytworzyła się rywalizacja także między Mazowieckim i Geremkiem. Kulminacyjnym momentem dla całej trójki był rok 1989. Każdy z nich był wymieniany jako kandydat na premiera. Wałęsa wybrał Mazowieckiego.

Myślę, że Wałęsa dokonał tego wyboru z dwojakich względów. Po pierwsze, ważne były kwestie strategiczne – to był kandydat do zaakceptowania zarówno przez Kościół jak i przez władzę. Po drugie Wałęsa sądził – być może – że Mazowiecki będzie najbardziej wobec niego spolegliwy. Kuroń miał swoje silne środowisko KOR-owskie. Geremek podobnie miał mocną pozycję w sejmie. Zaś Mazowiecki, który nie kandydował 4 czerwca do parlamentu, był trochę na marginesie. Jeśli jednak Wałęsa wówczas tak kalkulował, to szybko się rozczarował, bo Mazowiecki okazał się niesterowalny.

Historia pokazała, że rzeczywiście Mazowiecki się pomylił. Sam później skorygował swoje zdanie. Michnik miał wówczas rację, trzeba było działać bardziej zdecydowanie i „brać” tamten rząd.

Chciał powiedzieć, że nastaje nowy początek. Że on, jako premier, odkreśla przeszłość grubą linią i tylko to, co zrobi od tej pory, może iść na jego rachunek. Ale zostało to zinterpretowane na opak. Z grubej linii zrobiła się gruba kreska, po czym uznano, że powiedzenie Mazowieckiego zapowiadało politykę zapomnienia grzechów komunizmu, wybaczenia generałom Kiszczakowi, Jaruzelskiemu i innym. W pewnym sensie tak było, bo Mazowiecki chciał dać szansę włączenia się w budowę nowej Polski wszystkim Polakom, także tym z PZPR. Nigdy jednak nie mówił o nierozliczaniu zbrodni komunizmu.

To nie było tak, że Mazowiecki został premierem i zarządzał od razu wszystkim. Dopiero szukał ludzi, z którymi mógł reformować państwo. Przecież został szefem rządu wyłonionego przez sejm kontraktowy, a ponadto komuniści kontrolowali resorty siłowe. Być może można je było przejąć kilka miesięcy wcześniej niż to się stało, ale problemów było wówczas mnóstwo i nie ze wszystkim można było sobie poradzić.

Zapomina się często, że wtedy Polska była w katastrofalnym stanie gospodarczym. Raporty mówiły, że infrastruktura państwa była w dwóch trzecich zużyta. To groziło paraliżem. Jedno z pierwszych pism, jakie odebrał Mazowiecki, pochodziło od Narodowego Banku Polskiego, w którym była mowa o zaprzestaniu kredytowania państwa. Dlatego jako pierwsze zadanie Mazowiecki uznał reformę gospodarki. I pojmował to też jako część dekomunizacji. Zerwanie z gospodarką centralnie planowaną miało wielkie znaczenie dla budowy III RP. Może zaniedbano kwestie symboliczne, ale naprawdę zrywano wówczas z socjalizmem.

Obca armia rzeczywiście stała nad Wisłą długo, ale jej wyprowadzenie nie było wcale takie proste – radzieccy żołnierze wciąż stacjonowali w NRD. Ponadto istniał problem zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Mazowiecki obawiał się, że po zjednoczeniu Niemiec, ta granica może zostać zakwestionowana. Obecność armii radzieckiej uważał za gwaranta tej granicy. Podobnie zresztą uważało polskie społeczeństwo, które wówczas także opowiadało się za stacjonowaniem obcych wojsk.

Mazowiecki żył jak typowy polski intelektualista – lubił długie nocne posiedzenia z papierosami i kawą, czasem czymś mocniejszym. Spał raczej do późnych godzin. Lubił długo się namyślać nad problemami. Rzeczywiście więc mógł sprawiać wrażenie powolnego, ale kiedy trzeba było – działał szybko. Pokazywał też upartość i wytrwałość. Na pewno nie był słabeuszem, choć nie miał silnego zdrowia. Zdarzyło mu się zasłabnąć już w wieku dwudziestu kilku lat.

To była jedna z największych porażek w jego życiu. On nie chciał kandydować, ale przekonało go do tego jego otoczenie, przestrzegające przed Wałęsą – jako człowiekiem o zapędach autorytarnych. Mazowiecki dał się przekonać, ale był kiepskim kandydatem. Pasował do gabinetów, a nie do wieców. Źle się czuł przed kamerami, był sztywny, drętwy, nieprzekonujący. Ludzie z jego sztabu wręcz prosili go o to, żeby zamachał w czasie, gdy sala bije brawo. Takie rzeczy, które dziś są podstawą dla każdego polityka. Dla Mazowieckiego to było nienaturalne, dlatego też nie wywołał entuzjazmu wśród tłumów.

Byłby sobą, raczej wyszedłby swoim nieśpiesznym krokiem na scenę, podszedłby do mównicy i nie dbając o ilość uśmiechów na minutę, powiedziałby, co myśli.

Być może. Ale Mazowiecki pewnie by ich nawet nie zauważył. Był człowiekiem, który w tym całym cyrku politycznym dostrzegał meritum sprawy, a nie widział całej otoczki, kostiumu. Gdyby dziś był politycznym liderem, pewnie PR-owcy zadbaliby o baloniki.

Gdy Polska wychodziła z izolacji międzynarodowej, Mazowiecki został specjalnym sprawozdawcą, wysłannikiem ONZ. To był nasz sukces, tym bardziej, że były już wtedy premier pełnił tę funkcję bardzo dobrze. Jego raporty były w zdecydowanej większości bardzo wiarygodnymi opisami wydarzeń wojennych. Podał się do dymisji po masakrze w Srebrenicy w 1995 roku. Nie chciał być księgowym, który odznaczał tylko kolejne ofiary. Zrezygnował, aby wstrząsnąć sumieniami. To była na pewno jedna z najchlubniejszych kart biografii Mazowieckiego.

W pierwszym kontakcie sprawiał wrażenie zdystansowanego, nawet ponurego. Przy bliższym poznaniu potrafił być czarujący. Nie uśmiechał się często, ale miał poczucie humoru. Prywatnie jego życie przypominało los Hioba: miał dwie żony, obie poważnie chorowały i zmarły.

Jego życie było podporządkowane działalności publicznej. Rodzina była dla niego oczywiście ważna. Miał trzech synów z drugiego małżeństwa – po śmierci żony Ewy, sam ich wychowywał. Na tyle, ile mógł, poświęcał im czas. Często jednak - jak mówił jeden z synów – ich ojciec był gościem w domu. Rodzina płaciła więc cenę za jego zaangażowanie w politykę – choćby w stanie wojennym, gdy Mazowiecki przez cały rok był internowany.

Pod koniec życia miał świetne relacje z wnukami, nawiązywał dialog międzypokoleniowy. Najlepszym dowodem na to, że był spoiwem dla rodziny, jest cytowany przeze mnie na końcu książki list pożegnalny, odczytany przez wnuków po śmierci Mazowieckiego w 2013 roku, podczas mszy żałobnej. Przebijała z niego wdzięczność za to, że mieli właśnie takiego dziadka.

Nie ma życiorysów idealnych. Losy Tadeusza Mazowieckiego dowodzą, że można w młodości popełniać błędy, a potem z nich wyjść i całą swoją działalność polityczną prowadzić tak, żeby przysłużyć się ojczyźnie. Na pewno były premier był mężem stanu. Polska miała szczęście, że taki człowiek się jej trafił.