Simona Kossak, przyrodniczka i ekolożka, która swoje życie spędziła na Podlasiu, w książce "Saga Puszczy Białowieskiej" stwierdza, że ktokolwiek był przy władzy, w Puszczy słychać było siekiery. Teraz zagłuszają je piły, harwestery i zażarte dyskusje polityczne. – Puszcza Białowieska staje się zakładniczką rozgrywek politycznych – mówi dawniej należąca do Greenpeace Katarzyna Jagiełło, obrończyni przyrody i klimatu, odpowiadająca za zielony program Polski 2050.

– Największym bogactwem Puszczy jest relatywnie duża powierzchnia lasu zaburzona przez człowieka w niewielkim stopniu. Uważam jednak, że przesadą jest mówienie, że Puszcza ma charakter dziewiczy czy pierwotny, bo człowiek prowadził w niej od wieków różnego rodzaju działalność.

Może nie były to wcześniej rozległe wycinki, ale działali tam bartnicy, był produkowany potaż, węgiel drzewny. Prawdą jest natomiast, że jest to las najmniej przekształcony w skali niżu europejskiego i od tysięcy lat trwają tam nieprzerwanie naturalne procesy przyrodnicze. Więc jest to najbardziej wartościowy las nizinny, jaki mamy.

Jest to swego rodzaju okno do przeszłości, w którym możemy obejrzeć krajobraz starych lasów. Spacer w takim lesie to niezła frajda – na każdym kroku jesteśmy zaskakiwani formą i kształtem drzew oraz tym, co na nich rośnie – mówi biolog i do niedawna członek Regionalnej Rady Ochrony Przyrody w Białymstoku Adam Bohdan, gdy pytam, dlaczego Puszcza nazywana jest cudem natury.

Rodzina Joanny Łapińskiej żyje w tym regionie od sześciu pokoleń. Kobieta jest jedną z założycielek stowarzyszenia "Lokalsi dla Puszczy". Mieszka w Białowieży. To jej się zwierzam, że pierwsze spotkanie z Puszczą było dla mnie zaskoczeniem. Pomyślałam: "To nie jest po prostu las".

Puszcza ma powierzchnię około 1500 km2 – w Polsce 630 km2 (co stanowi zaledwie 0,6 proc. wszystkich lasów w naszym kraju), na Białorusi 870 km2. Cała białoruska część jest objęta ochroną w formie parku narodowego, duża część podlega ochronie ścisłej. W Polsce cała Puszcza jest obiektem wpisanym na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i obszarem Natura 2000. Białowieski Park Narodowy obejmuje jedynie 17 proc. powierzchni.

To właśnie te naturalne procesy ekologiczne, które trwają od tysięcy lat, stanowią o największej wartości Puszczy Białowieskiej. Dzięki stosunkowo niewielkiej ingerencji człowieka ten teren jest jedynym w Europie, na którym przetrwał pełen zespół ssaków kopytnych (w dobrze nam znanymi żubrami i łosiami), ale także drapieżników – wilków i rysiów.

Badacze jednak nie ustają w eksploracji. – Puszcza jest jednym z najbardziej przebadanych lasów Europy, a na pewno Polski. Mamy tam jednostki naukowe, ale też ekipy międzynarodowe z całego świata, naukowcy marzą, żeby się tam znaleźć, bo nigdzie indziej nie mają takiego ekosystemu. Pamiętam, jak podczas jednej z blokad rozmawiałam ze studentami leśnictwa z Niemiec, którzy przyjechali bronić Puszczy Białowieskiej.

Puszcza jest więc niezastąpionym laboratorium i swego rodzaju apteką – komentuje Adam Bohdan. A Kasia Jagiełło dodaje, że "w Puszczy są chrząszcze, które są tylko tu i w głębokich ostępach tajgi syberyjskiej, bo potrzebują zamarłych drzew w określonym stadium rozkładu i ułożeniu".

– Ten bogaty ekosystem jest głównie oparty o zamarłe drzewa. Zamarłe drzewa w większości lasów gospodarczych są usuwane, jest ich tam mniej, niż nakazuje średnia europejska. Minister Szyszko mówił, że w Puszczy gnije 800 mln zł, ale to jest właśnie to bogactwo, bo bogactwem Puszczy są nie tylko te olbrzymy, wielkie, niewiarygodne drzewa.

Środowiska ekologów często zestawiają Puszczę Białowieską i Wielką Rafę Koralową. Nie chodzi jednak jedynie o wartość tych miejsc dla ludzkości i planety i to, że oba znajdują się na liście Światowego Dziedzictwa Naturalnego UNESCO. W 2017 roku, gdy w lesie trwała wycinka prof. Rafał Kowalczyk mówił, że "Puszcza Białowieska jest tak unikatowa, jak Wielka Rafa Koralowa i wymaga specjalnej ochrony".

Jest pusto. Napotkanych ludzi mogłabym policzyć na palcach dłoni. Jedna pani przemknęła na rowerze przy ogromnych dębach, para z dzieckiem w wózku postawiła na spacer po Żebrach Żubra, czyli ścieżce prowadzącej przez tereny podmokłe, trzy osoby zatrzymały się, by przy poboczu spojrzeć z bliska na rośliny, ktoś wyprowadza psa. Wielka stodoła, którą cztery lata temu zajmowali aktywiści i która tętniła życiem, samotnie drzemie wśród traw.

Przyznaje, że region jest bardzo podzielony, jednak lokalni obrońcy Puszczy "nie zgadzają się, żeby kolejny raz używać mieszkańców jako kartę przetargową".

Leśnik Peter Wohlleben: "Właściciele ogrodów często zadają mi pytanie, czy ich drzewa nie rosną zbyt blisko siebie. W końcu zabierają sobie w ten sposób światło i wodę. Ta troska wywodzi się z gospodarki leśnej – według jej wytycznych pnie powinny jak najszybciej osiągnąć pożądaną grubość i dojrzałość rębną, a w tym celu potrzebują dużo miejsca i równomiernie okrągłej, wielkiej korony. Dlatego też regularnie co pięć lat są one uwalniane od potencjalnych konkurentów, których się po prostu wvcina. A ponieważ drzewa z takich lasów nie mają możliwości się zestarzeć […] niemal się nie zauważa negatywnych skutków, jakie ponoszą na zdrowiu".

Obrończyni Puszczy Kasia Jagiełło: "Przyroda jest mądrzejsza niż my. Trudno powiedzieć, że las, gdy odradza się grabem, nie ma pojęcia, co robi. Często borykam się z tym, żeby powiedzieć ludziom, dlaczego dzikość jest tak niezwykle ważna. Bo to jest kwestia wartości. Można zapytać, jakie w ogóle mamy prawo zagospodarowywać dziką przyrodę do ostatniej piędzi. Ile jeszcze trzeba popsuć, żeby zdać sobie sprawę, że nie mamy całej wiedzy? Jestem przekonana, że ludzie, którzy żyją w pobliżu Puszczy, często nie wiedzą, jak bardzo odmienny jest las, który jest ich lasem sąsiedzkim, od innych lasów w Polsce. Dla nich to po prostu sąsiedzki las".

Biolog Adam Bohdan: "To, co się stało w 2017 roku z inicjatywy ministra Szyszko, czyli to, co on wtedy nazwał działaniami naprawczymi, teraz po kilku latach możemy ocenić. Czy lepsze skutki przyniosły wyręby, czy pozostawienie tego lasu w stanie nienaruszonym? Teraz widzimy na zrębach, że tam rośnie przede wszystkim trawa, jest problem z regeneracją lasu. W 2019 roku wiele dębów posadzonych przez leśników nie przetrwało suszy. Natomiast tam, gdzie drzewostan pozostawiono, jest piękne, naturalne odnowienie, bo martwe drewno sprzyja odnowieniu lasu. Miejsce wrażliwych na niedobór wody świerków zastępują drzewa liściaste, więc las dostosowuje się do nowych warunków klimatycznych.

Biolog tłumaczy, że jeżeli nasadzone drzewostany iglaste są młodsze (do 50 lat), to można próbować je poprzez umiarkowaną wycinkę przebudowywać, natomiast, jeżeli ich wiek zbliża się do 100 lat, to przebudowa następuje w sposób naturalny – po prostu wrażliwy na zmiany klimatu świerk zamiera, jego miejsce zastępują gatunki liściaste. To pierwszy rodzaj ingerencji.

Drugi to retencja. – Puszcza pocięta jest rowami, które były kopane w różnym czasie, ale również w czasie zarządzania tym lasem przez Lasy Państwowe. Obowiązuje dokument w oparciu o który powinna być zarządzana Puszcza. To "Plan zadań ochronnych Natura 2000" i ten dokument definiuje zagrożenia – w tym wysychanie i odwadnianie siedlisk. Jako działania ochronne zaplanowano budowę małych urządzeń piętrzących. Minęło już 6 lat od podpisania tego dokumentu i niestety Lasy Państwowe nie robią nic, żeby tę wodę w Puszczy zatrzymać, po prostu przyglądają się, jak ta woda odpływa. Mało tego – udrażniają rowy odwadniające, by ten spływ ułatwić.

Trzecim rodzajem ingerencji jest usuwanie obcych gatunków z siedlisk. Zobligowani do tego zostali leśnicy i już próbują to robić. Skąd jednak w Puszczy obce gatunki?

Kasia Jagiełło: "Z tłumaczeniem, dlaczego zachować Puszczę, jest jak z tłumaczeniem, po co nam prawa człowieka".

Joanna Łapińska: "Musiałam się nauczyć, że to, co mnie otacza, jest cudem".

Peter Wohlleben: "Pod dachem z liści codziennie rozgrywają się dramaty i wzruszające historie miłosne, to tam znajduje się ostatni skrawek natury - wystarczy otworzyć drzwi…".