Polska zapomniała o sytuacji na granicy. "Może przypomni sobie jak znajdziemy ciała w lesie"

Zresztą, atmosfera im się udziela, wysiadają z radiowozu, ale nie po to, żeby kogoś sprawdzać, tylko żeby porobić zdjęcia telefonami. Uśmiechają się. Orszak się zatrzymuje, policjanci dostają błogosławieństwo i życzenia pomyślności w Nowym Roku. Orszak idzie dalej i wchodzi do Białowieży mijając tabliczkę z napisem: "obszar objęty zakazem przebywania".

Przejście przez checkpoint "na aniołka"

Wszyscy się cieszą, ale nie tylko dlatego, że jest święto, ale dlatego, że wystarczyły jasełka i zespół muzyczny, aby lokalni aktywiści, między innymi ci niemieszkający w Białowieży, a na co dzień współpracujący z Grupą Granica, weszli do strefy przez nikogo nie niepokojeni. Nie trzeba było przekradać się lasami, wystarczył śpiew, muzyka, uśmiech, świąteczna atmosfera i religijna otoczka.

Lokalni aktywiści zaprosili na granicę Teatr Węgajty z Warmii. Cel: wspólne kolędowanie na checkpoincie i trochę weselszej, beztroskiej atmosfery na ulicach Białowieży. Spontanicznie udało się przejść do strefy – dla wielu tych osób, zatrzymywanych niezliczone razy przez patrole, wojsko, sprawdzanych, zastraszanych, przetrzymywanych godzinami na kontrolach, takie radosne przejście przez checkpoint bez konieczności opowiadania się, kto i co, to sytuacja odrealniona. Rodzaj radosnego happeningu.

Święta wśród mundurów i karabinów

Do strefy objętej zakazem przebywania można wjeżdżać, ale trzeba być mieszkańcem i móc to wykazać albo podać jeden z powodów wymienionych w rozporządzeniu. Czyli teoretycznie nie wolno, ale jeśli ktoś chce i wie jak, to wjedzie.

W styczniowe świąteczne popołudnie Białowieża jest całkowicie pusta. Nie widać ludzi ani samochodów cywilnych. Mija się sporo pojazdów wojskowych. Przed sklepem "Pod Sarenką" jeden z oddziałów już rozpoczął "świętowanie". Gdy znało się tętniącą życiem turystyczną Białowieżę sprzed czasu kryzysu granicznego i ze środka sezonu letniego, nie można uwierzyć, jak zimą zmienia się to miejsce – szczególnie teraz.

Z lasu ciągle wychodzą nowi

Białowieża to specyficzna na Podlasiu miejscowość, której mieszkańcy to grupa dosyć różnorodna pod względem miejsca pochodzenia, wykształcenia, zawodu. Działa tutaj bardzo rozbudowana społeczność aktywnych osób zaangażowanych w lokalne sprawy. Z drugiej strony wśród tutejszej ludności jest dużo osób starszych, emerytów.

Ciągle przychodzą z lasu nowi ludzie. Część uchodźców jest już zidentyfikowana i zlokalizowana, aktywiści mają swoją bazę z imionami, nazwiskami, narodowością. Starają się pytać o jak najwięcej szczegółów, spisują ich historie. Notują, ile razy dana osoba czy rodzina była wywożona na Białoruś. Ale ciągle pojawiają się nowi.

Z lufą przy skroni za ratowanie ludzi

– Najgorszy był październik i listopad. Uchodźców było najwięcej. W październiku pomaganie niosło ze sobą wyczerpanie i ogromne koszty emocjonalne. Stopniowo dochodziły też represje ze strony coraz liczniejszych służb – mówi Grażyna, jedna z lokalnych działaczek, ma za sobą wiele akcji w lesie.

Ale to nie strach przed mundurowymi jest najgorszym, z czym mierzą się pomagający.

Śmieszny, bo ranny i nic nie rozumie

Wyczerpanie psychiczne wywołane sytuacją, w której znalazły się osoby w lesie, jest dewastujące. Aktywiści różnie sobie z tym radzą. Niektórzy odcinają od siebie emocje, skupiają się na zadaniu, a po jakimś czasie odreagowują, ratują się lekami. Inni nie są w stanie udźwignąć kilku codziennych akcji z rzędu. Koszt emocjonalny jednego takiego wyjścia do lasu jest nie do wyobrażenia.

– Zespół z karetki nie chciał nawet zbadać innych osób z grupy, choć byli to ludzie starsi, wyczerpani, zgłaszali problemy kardiologiczne. Płakali, błagali, żeby tylko nie cofnięto ich na Białoruś. Do strażników to w ogóle nie trafiało. Ściana, zero emocji. To było dla nas niepojęte. Mój kolega z grupy nie mógł się z tym zmierzyć, musiał na kilka dni zrobić przerwę od akcji – dodaje.

"Wielu z nich skończyłoby ze sobą"

W pewnym momencie Grażyna uznała, że nie będzie zgłaszała się do lasu jako pierwsza, bo za bardzo wyczerpuje ją to emocjonalnie. Postanowiła chodzić tylko wtedy, gdy nikt inny nie może, bo ją to po prostu zbyt wiele kosztuje. Zamiast tego wolała zająć się komunikacją i koordynacją zadań.

– Widzisz ludzi w takim stanie i nie potrafisz po prostu powiedzieć niczego. Pogłaszczesz po ręku, okażesz empatię, człowieczeństwo. Oni za to najbardziej są wdzięczni. Że zobaczyliśmy w nich ludzi – kontynuuje i dodaje: – Szykowano Saada do transportu do szpitala, próbowałam mu tłumaczyć po angielsku, co się dzieje. Że w szpitalu lekarze zoperują mu nogę. Strażnicy robili sobie z niego żarty. Wiedzieli, że ich nie rozumie i że mogą sobie kpić.

Grupa z dziećmi łatwiej "wpadnie"

Zabranie człowieka z lasu do szpitala z jednej strony daje możliwość zadbania o zdrowie wycieńczonej osoby, a z drugiej ułatwia wejście w procedury azylowe. Niektóre dokumenty może wysłać zdalnie pełnomocnik osoby hospitalizowanej. Nie trzeba tego robić koniecznie na placówce Straży Granicznej. Niestety taka procedura także niczego nie gwarantuje, dlatego często wolontariusze i aktywiści pojawiają się w szpitalach i pozostają w kontakcie z pacjentami z lasu, by nie przegapić momentu, w którym nagle Straż Graniczna zabiera taką osobę.

Gdy pojawia się zgłoszenie o potrzebnej pomocy, grupa rusza do lasu. Akcje różnie się kończą, w zależności od położenia i stanu zdrowia potrzebujących. Czasami wyzwaniem jest dotrzeć na miejsce na czas, by ludzie nie dostali hipotermii. Kiedyś osoby w lesie czekały prawie dobę, bo nie dało się ich znaleźć i szybko dotrzeć do nich głęboko w lesie. Gdy pojawiają się rodziny z dziećmi, przeważnie są to większe grupy i bardzo ciężko jest im się przekraść niezauważonym przez służby, więc grozi im wywózka na Białoruś.

Człowiek z kijem i psami "chodził na uchodźców"

Białoruscy pogranicznicy pędzą ludzi do samego drutu i przepychają na pas przygraniczny. Stamtąd części uchodźców udaje się przedostać na polską stronę. W najgorszej sytuacji są ci, którzy nie mają telefonów. Nie wezwą pomocy. Patroli społecznych w lasach jest coraz mniej i głównie w ciągu dnia. W nocy nie ma mowy, żeby przedostać się do szlaków, którymi chodzą uchodźcy i je patrolować.

Kiedyś we wsi jeden człowiek "chodził na uchodźców" z kijami i psami. Ku chwale ojczyzny. Zabierał na takie wypady kilkunastoletniego syna. Przebrany w moro szukał po lasach ludzi. – Gdy uchodźcy relacjonują, że Polacy biją, nie wiesz, czy nie trafili na takiego właśnie obrońcę granic – mówi Iwona, jedna z mieszkanek Białowieży związana ze środowiskiem aktywistów.

Już nie obcy z ekranu, tylko żywi ludzie

Czasami uchodźcy docierają do Białowieży, która jest położona na trudnym terenie. Jest tu wąskie gardło między wsią a rzeką Narewką. Łatwo wpaść, a ciężko przejść dalej lasem. Więc czasami wychodzą z lasu, pojawiają się ni stąd ni z owąd we wsi. Kiedyś jedna z mieszkanek znalazła śpiącego człowieka rano na progu domu.

Oczywiście są osoby skrajnie nienawistnie nastawione do uchodźców i to wcale nie są ludzie niewykształceni. Można usłyszeć, że po co się tu pchają, niech sobie jadą do Arabii Saudyjskiej. Albo i gorzej, że trzeba kulkę w łeb wpakować. Jednak to są pojedyncze przypadki.

Aktywistka, która "przynosi wstyd"

Propaganda działa szczególnie w szkołach. Na placówkach widnieją banery z napisami "murem za mundurem". Dzieci muszą rysować laurki dla żołnierzy.

Aktywiści miewają problemy, jeśli pracują w instytucjach państwowych, grozi im zwolnienie albo zdegradowanie. Trzeba mieć odwagę cywilną, żeby w tak małej społeczności na Podlasiu działać wbrew "oficjalnemu" nurtowi.

Palec na spuście gotów do strzału

Mieszkańcom niebiorącym bezpośrednio udziału w pomocy w akcjach w lesie ta sytuacja też już zaczyna oddziaływać na psychikę. Spotyka się mundurowych z bronią wszędzie.

Iwona, pani w kwiecie wieku: – Kiedyś nie wytrzymałam i mówię – na skrobankę jadę, a potem będę wracała po aborcji. Inna znajoma wypaliła, że jedzie do ginekologa, bo ma upławy. Panów zamurowało. No ale jak pytają, po co, to niech się spodziewają różnych odpowiedzi.

Wszyscy zapomnieli o tym skrawku Polski

Utrudnienia dotykają w szczególny sposób osoby, które mieszkają tuż przed granicą strefy. Na przykład nie mogą pojechać do wsi do sklepu, muszą jeździć kilkanaście kilometrów, aż do Hajnówki. Albo nie mogły jeździć do pracy, jeśli pracodawca nie zatrudniał oficjalnie. Potem wszyscy trochę się przyzwyczaili, wypracowali metody, żeby jakoś wjechać, wyjechać. Ale mieszkańcy nie widzą końca tej sytuacji.

Czują się zostawieni samymi sobie z tą sytuacją. Jakby reszta kraju zapomniała, że jest obszar, na którym życie zostało wywrócone do góry nogami. Jak gdyby się wszyscy pogodzili z tym, że tak musi być. Przyzwyczaili się, temat granicy się znudził, spadł z czołówek. Już się nie klika, nikt się nie dopytuje, nie przeżywa.

Ludzie powinni tu przyjeżdżać

– Może gdyby w lasach zaczęto znajdować ciała, to ktoś by się zainteresował. Może. Albo i nie – słyszę od jednego z mieszkańców, Michała. – Gdy opowiadam znajomym spoza strefy o tym, jak my tu żyjemy, kiwają głowami, potakują, ale tak naprawdę nie rozumieją, jak to jest. Chciałbym, żeby więcej osób tu przyjeżdżało, poczuło to na własnej skórze. Chciałbym, żeby o nas nie zapominano. My nie widzimy końca tej beznadziei – dodaje.

– Uważam ze należy tu przyjeżdżać. W ramach nieposłuszeństwa obywatelskiego. Żeby pokazać, że nie zgadzamy się na stosowanie niekonstytucyjnych przepisów. Pokazać władzom, że ludzie patrzą im na ręce. Nawet w grupach pochodzić po lesie, żeby pokazać, że nam wolno to robić. Tylko zainteresowanie ludzi z pozostałych części kraju może uchronić nas przed przedłużaniem tego stanu w nieskończoność. A grozi nam to, że to potrwa jeszcze do jesieni – mówi Grażyna.

Święta bez pustego talerza, za to z miłosierdziem

W starej szkole w jednej z puszczańskich wiosek wszyscy szykują się do występu Teatru Węgajty. Po powrocie z kolędowania przy checkpoincie, na mrozie, ogrzewają się herbatą, częstują ciastem. Dzieci zachowują się jak dzieci, mają atrakcję, cieszą się, że coś się dzieje. Gdy udaje się uciszyć towarzystwo, zaczyna się przedstawienie. Są śpiewy, kolędy huculskie, ludowe grzechotki, spektakl angażuje widzów. Jest performance aktora i rzeźbiarza, Piotra Rogalińskiego z Teatru Węgajty.

"Ach, jak pięknie się rodzić
Czy w Aleppo, czy w Łodzi
Ach, jak dziwnie się rodzić
W wodzie, chłodzie, o głodzie"