nt_logo

Symbole Wielkanocy i ich znaczenie. Wyjaśniamy słowiańskie i kościelne tradycje

redakcja naTemat

21 kwietnia 2022, 15:13 · 4 minuty czytania
Powszechnie znane symbole Wielkanocy mają swoje ukryte znaczenia. O części pamiętamy, część zatraciła swój dawny wydźwięk, a wiele posiada źródła tak dawne, że obudowywano je nowymi elementami w toku długiej historii ludzkości. Jakie są najważniejsze symbole Wielkanocy? Co oznaczają? Skąd pochodzą i jak ich znaczenie zmieniało się przez wieki?


Symbole Wielkanocy i ich znaczenie. Wyjaśniamy słowiańskie i kościelne tradycje

redakcja naTemat
21 kwietnia 2022, 15:13 • 1 minuta czytania
Powszechnie znane symbole Wielkanocy mają swoje ukryte znaczenia. O części pamiętamy, część zatraciła swój dawny wydźwięk, a wiele posiada źródła tak dawne, że obudowywano je nowymi elementami w toku długiej historii ludzkości. Jakie są najważniejsze symbole Wielkanocy? Co oznaczają? Skąd pochodzą i jak ich znaczenie zmieniało się przez wieki?
Symbole Wielkanocy i ich znaczenie. Jakie są słowiańskie i kościelne tradycje związane ze świętem wiosny? fot. Piotr Hukalo/East News

Obserwuj naTemat w Wiadomościach Google

Chrześcijańskie i tradycyjne symbole Wielkanocy

Wielkanoc jako taka jest w tradycji chrześcijańskiej świętem upamiętniającym zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa po jego śmierci na krzyżu i odkupieniu grzechów ludzkości.


Wśród głównych wielkanocnych symboli, elementów, które z tym świętem kojarzymy, ale niekoniecznie znamy ich znaczenie, wymienić można przede wszystkim te o znaczeniu bezpośrednio religijnym, czyli towarzyszącym kościelnym uroczystościom i te o znaczeniu bardziej tradycyjnym, ludowym.

Symbole religijne to przede wszystkim

  •  palma wielkanocna symbolizująca w chrześcijaństwie triumf Boga i wiary, zwycięstwo nad grzechem i męczeństwo Jezusa. Upamiętnia ona wjazd Chrystusa do Jerozolimy
  • świeca paschalna symbolizująca światło w ciemności, którym w myśl chrześcijaństwa jest nauka Chrystusa. Świeca oznacza zwycięstwo światła i porządku nad ciemnością i chaosem, nadzieję na życie wieczne i zbawienie
  • woda symbolizuje w uroczystościach chrześcijańskich oczyszczenie i odrodzenie, podobnie jak w przypadku aktu chrztu symbolizuje odkupienie win i grzechów, które chrześcijanin zawdzięcza męczeństwu Chrystusa
  • olej symbolizuje natchnienie przez Boga, jego błogosławieństwo dla wiernych 

Symbole ludowe także posiadają jasny wymiar religijny wynikający z długowiekowej tradycji chrześcijańskiej na ziemiach Polski. Wiele z nich zawiera się w koszyczku wielkanocnym, czyli święconce.

  • baranek z cukru lub dawniej z chleba, ciasta lub masła, symbolizujący samego odrodzonego Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela
  • jajka, które stanowią symbol odrodzenia i nowego życia. Warto pamiętać, że jajka jeszcze kilkadziesiąt lat temu malowano głównie na czerwono, dla podkreślenia ich znaczenia jako symbolu zwycięstwa życia, nad śmiercią
  • chleb symbolizujący ciało Chrystusa
  • wędliny (najczęściej kiełbasa) symbolizujące zarówno dostatek właściciela koszyka, za który wyraża Bogu wdzięczność, jak i prośbę o dostatek materialny i powodzenie, gdyż mięso dawniej było dobrem znacznie bardziej luksusowym, niż obecnie
  • sól symbolizuje nieśmiertelność, stałość w wierze i odporność na zepsucie, była bowiem przez wieki używana jako główny element zabezpieczenia żywności przed gniciem
  • chrzan lub pieprz mają już znacznie słabsze konotacje religijne, w dużej mierze symbolizują, podobnie jak wędliny, zarówno deklarację fizycznej siły i dobrego zdrowia właściciela koszyczka, jak i prośbę o zdrowie i krzepę
  • ciasto, zwłaszcza babka wielkanocna, symbolizująca doskonałość umiejętności, dlatego zgodnie z symboliką powinno być przygotowane samemu, a nie kupione w sklepie
  • ser, dziś znajdujący się w święconkach nieco rzadziej, niegdyś miał znaczenie kluczowe dla mieszkańców wsi, symbolizował bowiem więź między człowiekiem, a zwierzętami gospodarskimi i prośbę o zdrowie dla tychże
  • wiklina, z której zrobiony jest sam koszyk symbolizuje w myśl tradycji ludowo-religijnej nieśmiertelność duszy
  • liście bukszpanu służące jako ozdoba koszyczka także mają swoje znaczenie, ta wiecznie zielona roślina symbolizuje wytrwanie w wierze, nadzieję na zbawienie i życie wieczne
  • rzeżucha, a dawniej pędy młodej pszenicy lub owsa, reprezentują nadejście wiosny i odrodzenie przyrody, równocześnie odwołując się do zmartwychwstania Chrystusa 

Po powrocie ze święcenia pokarmów lub po poświęceniu uczty świątecznej w domostwie przez księdza przywiezionego specjalnie na tą okazję, co było niegdyś często praktyką w zamożniejszych domach, zgodnie z ludowym obyczajem należało trzykrotnie obejść gospodarstwo z poświęconym barankiem w dłoni, aby przegonić złe duchy.

Nowszymi elementami Wielkanocy, nie mającymi tak głębokiej tradycji w Polsce, są kurczaczki, których znaczenie symboliczne jest blisko powiązane z jajkiem, oraz zajączek/króliczek, reprezentujący wiosnę i odrodzenie przyrody.

Zajączek/króliczek w Polsce jest jednak wciąż uznawany przez tradycjonalistów za obcy kulturowo symbol przyniesiony do kraju z zachodu.

Nieco inaczej sytuacja wygląda na Śląsku, gdzie tradycja zajączka jest znacznie dłuższa i wielu Ślązaków nie wyobraża sobie Wielkanocy bez symboliki związanej z tym uroczym zwierzątkiem. 

Źródła symboli wielkanocnych

Wielkanoc jako święto ma swoje źródła przedchrześcijańskie. Na długo przed narodzinami Jezusa starożytne cywilizacje celebrowały nadejście wiosny, przesilenie wiosenne i towarzyszące mu odrodzenie przyrody.

Jednymi z najstarszych zachowanych śladów takich świąt i związanych z nimi symboli są te związane z kultem Ishtar w Babilonie i innych państwach Mezopotamii (dzisiejszy Irak).

Ta bogini bliskowschodniego, a w zasadzie i szerszego panteonu tradycyjnych, pogańskich bóstw, nosiła wiele imion w wielu różnych kulturach: Asztarte, Aszerach, Innana, Innin, Attar, Astarte, Nanaja, Ostara… Jej symbolika jednak pozostawała stosunkowo stała.

Ishtar była boginią lunarną, tj. reprezentowaną przez księżyc i jego fazy, a co za tym idzie, tak, jak księżyc, który "umiera" w momencie nowiu, osiąga pełnię, a potem znów umiera, by znów się odrodzić, Isztar reprezentowała cykl przyrody oparty o śmierć i odrodzenie. Dlatego właśnie jednym z jej kluczowych symboli i symboli powiązanych z poświęconymi jej obrzędami, było jajko.

Jajko miało dla ludzi w głębokiej prehistorii i starożytności prawdziwie niezwykłe znaczenie, było czymś, co zdawało się martwe, swego rodzaju kamieniem wypełnionym białkiem i żółtkiem, ale z tego kamienia, z czegoś martwego, rodziło się życie: kurczak. Jajko było więc jednym z głównych, obok księżyca, wschodu i zachodu słońca, przesilenia wiosennego i świeżych pędów wyrastających z nawodnionej ziemi, symboli odrodzenia, zwycięstwa życia nad śmiercią i odwiecznego cyklu odradzającej się u umierającej natury.

Pozostaje nim po dziś dzień jako pisanka w wielkanocnym koszyku, podobnie jak rodząca się rzeżucha, woda, powiązana z lunarnym cyklem przypływów i odpływów, a także suszy i deszczu, chleb, jako źródło pokarmu i błogosławieństwo deszczu i wiele, wiele innych.

W naszym regionie świata, w tradycji słowiańskiej, także czczono wiosenne przesilenie. Nasi przodkowie obchodzili wówczas święto Jaryły, boga płodności i wiosny.

Z obyczajów, które po dziś dzień pozostają w naszej tradycji z tamtego okresu mamy relikty takie jak topienie Marzanny, symbolizującej boginię zimy, którą trzeba pożegnać, aby zrobić miejsce dla Jaryły i wiosny.

W języku jeszcze nie tak dawno mieliśmy sformułowanie jare gody, oznaczające właśnie to starożytne, pogańskie święto wiosny, ale z racji faktu, iż niewiele pozostało źródeł opisujących starożytne tradycje przedchrześcijańskie w Polsce, wiele z symboli, które zapewne wciąż wykorzystujemy, swoje pradawne znaczenie utraciło.

A co z zajączkiem? On także ma źródła pogańskie, tym razem greckie. To właśnie w starożytnej Grecji zając był jednym z głównych symboli wiosny, odrodzenia przyrody, gdyż na wiosnę zające rozpoczynały swoje gody.

Stąd zresztą zajączek/króliczek przez długie wieki był tępiony przez chrześcijaństwo jako symbol Wielkanocy, gdyż dla wczesnych chrześcijan ten sympatyczny zwierzaczek symbolizował bowiem grzech rozwiązłości.