Wioleta Wasylów
Wielu Polaków nie wyobraża sobie Wigilii i świąt Bożego Narodzenia bez kolędowania i nastrojowej muzyki. Dlatego przypominamy najpopularniejsze polskie kolędy i teksty m.in. "Lulajże Jezuniu", "Cicha noc, święta noc" czy "Przybieżeli do Betlejem".
Autorstwo pierwszej chrześcijańskiej kolędy (a nie uroczystego hymnu) na świecie przypisuje się Franciszkowi z Asyżu (1181-1226). Miał ją zaintonować podczas szopki bożonarodzeniowej. Do Polski najpierw (w XV w.) wędrowały tłumaczone na nasz język pieśni z łaciny i języka czeskiego. Pierwszą zachowaną polską bożonarodzeniową kolędą była "Zdrów bądź, królu anielski" z 1424 r.
Na przełomie XVII i XVIII w. powstała ważna dla propagowania kolęd pieśń "W żłobie leży" do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV, mająca być autorstwa Piotra Skargi. Obecnie integralnym elementem tradycji świątecznych jest kolędowanie w Wigilię i Boże Narodzenie nie tylko w kościele, ale także w ciepłym, rodzinnym gronie. Dlatego warto poznać teksty najpopularniejszych polskich kolęd.
Na początek zacznijmy od kolędy, która co prawda nie pochodzi z Polski, ale jako najpopularniejsza pieśń bożonarodzeniowa na świecie już dawno, po przetłumaczeniu, zadomowiła się także w naszych śpiewnikach. Chodzi o "Cicha noc, święta noc".
Tekst "Stille Nacht" został napisany w 1816 r. przez austriackiego wikarego Josepha Mohra. Dwa lata później muzykę skomponował Franz Gruber. Wtedy też cała kompozycja została po raz pierwszy wykonana. Stało się to w parafii św. Mikołaja w Oberndorf bei Salzburg.
W Polsce przyjęła się w przełożeniu Piotra Maszyńskiego z 1930 r. Tekst austriackiego oryginału miał sześć zwrotek, jednak obecnie śpiewa się tylko zwrotki nr 1, 2 i 6.
Cicha noc, święta noc,
Pokój niesie ludziom wszem.
A u żłóbka Matka Święta,
Czuwa sama uśmiechnięta,
Nad Dzieciątka snem,
Nad Dzieciątka snem.
Cicha noc, święta noc,
Pastuszkowie od swych trzód,
Biegną wielce zadziwieni,
Za anielskim głosem pieni,
Gdzie się spełnił cud,
Gdzie się spełnił cud.
Cicha noc, święta noc,
Narodzony Boży Syn,
Pan Wielkiego Majestatu,
Niesie dziś całemu światu,
Odkupienie win,
Odkupienie win.
Cicha noc, święta noc,
Jakiż w tobie dzisiaj cud,
W Betlejem Dziecina święta
Wznosi w górę swe rączęta
Błogosławi lud,
Błogosławi lud.
"Bóg się rodzi" to już polska pięciozwrotkowa kolęda autorstwa Franciszka Karpińskiego, której oryginalny tytuł to "Pieśń o Narodzeniu Pańskim". Powstała na zlecenie księżnej marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej i łączy motywy religijne z narodowymi. Jej premierowe wykonanie miało miejsce w 1792 r. w Starym Kościele Farnym w Białymstoku.
W pierwszych latach nie miała jednej przypisanej melodii. Pochodzenie tej, którą znamy obecnie (w postaci poloneza), nie jest do końca znane. Mówi się, że może wywodzić się albo z tradycji ludowych, albo z ręki Karola Kurpińskiego, lub że powstała już w XVI w. jako polonez koronacyjny królów polskich. Rozpropagowana została jednak na początku XIX w.
Bóg się rodzi, moc truchleje,
Pan niebiosów obnażony;
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice nieskończony.
Wzgardzony okryty chwałą,
Śmiertelny Król nad wiekami;
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami
Cóż masz, niebo nad ziemiany?
Bóg porzucił szczęście Swoje
Wszedł między lud ukochany,
Dzieląc z nim trudy i znoje;
Nie mało cierpiał, nie mało,
Żeśmy byli winni sami,
A Słowo Ciałem się stało (...)
W nędznej szopie urodzony,
Żłób mu za kolebkę dano?
Cóż jest, czym był otoczony?
Bydło, pasterze i siano.
Ubodzy, was to spotkało
Witać Go przed bogaczami,
A Słowo Ciałem się stało (...)
Potem i Króle widziani
Cisną się między prostotą,
Niosąc dary Panu w dani:
Mirrę, kadzidło i złoto;
Bóstwo to razem zmieszało
Z wieśniaczymi ofiarami;
A Słowo Ciałem się stało (...)
Podnieś rękę, Boże Dziecię!
Błogosław Ojczyznę miłą,
W dobrych radach, w dobrym bycie
Wspieraj jej siłę swą siłą.
Dom nasz i majętność całą,
I wszystkie wioski z miastami!
A Słowo Ciałem się stało (...)
Słowa "Mędrcy świata, monarchowie" spod pióra Stefana Bortkiewicza, nawiązujące do jednego z wydarzeń w dzieciństwie Jezusa, powstały pod koniec XVII w., ale melodię znaną obecnie stworzył niemal 200 lat później ks. Zygmunt Odelgiewicz, co pomogło pieśni zyskać szeroką popularność.
Mędrcy świata, monarchowie,
gdzie śpiesznie dążycie?
Powiedzcież nam Trzej Królowie,
chcecie widzieć Dziecię?
Ono w żłobie nie ma tronu,
i berła nie dzierży,
a proroctwo jego zgonu,
już się w świecie szerzy.
Mędrcy świata, złość okrutna,
Dziecię prześladuje,
wieść okropna, wieść to smutna,
Herod spiski knuje.
Nic monarchów nie odstrasza,
do Betlejem spieszą,
gwiazda zbawcę im ogłasza,
nadzieją się cieszą.
Przed Maryją stoją społem,
Niosą Panu dary.
Przed Jezusem biją czołem,
składają ofiary.
Trzykroć szczęśliwi królowie,
Któż wam nie zazdrości?
Cóż my damy, kto nam powie,
pałając z miłości.
Czterozwrotkowa kolędą "Wśród nocnej ciszy" wywodzi się z przełomu XVIII i XIX w., zaś pierwszy śpiewnik, w którym się znalazła, ks. Michała Mioduszewskiego, wydano w 1853 r. Wcześniej zdążyła przejść kilka zmian.
Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi:
Wstańcie, pasterze, Bóg się wam rodzi
Czym prędzej się wybierajcie,
Do Betlejem pośpieszajcie,
Przywitać Pana.
Poszli, znaleźli Dzieciątko w żłobie
Z wszystkimi znaki danymi sobie.
Jako Bogu cześć Mu dali,
A witając zawołali
Z wielkiej radości:
Ach, witaj Zbawco z dawna żądany,
Cztery tysiące lat wyglądany
Na Ciebie króle, prorocy
Czekali, a Tyś tej nocy
Nam się objawił.
I my czekamy na Ciebie, Pana,
A skoro przyjdziesz na głos kapłana,
Padniemy na twarz przed Tobą,
Wierząc, żeś jest pod osłoną
Chleba i wina.
Pomimo długiej popularności "Dzisiaj w Betlejem", nie wiadomo, kto odpowiada za jej tekst i melodię. Wiadomo jednak, że pierwszy raz pojawiła się w 1878 r. w śpiewniku ks. Jana Siedleckiego. Posiada aż siedem zwrotek.
Dzisiaj w Betlejem, dzisiaj w Betlejem
wesoła nowina,
że Panna czysta, że Panna czysta porodziła Syna.
Chrystus się rodzi, nas oswobodzi,
Anieli grają, króle witają,
pasterze śpiewają, bydlęta klękają,
cuda, cuda ogłaszają.
Maryja Panna, Maryja Panna
Dzieciątko piastuje,
i Józef stary, i Józef stary
Ono pielęgnuje.
Chrystus się rodzi (...)
Choć w stajeneczce, choć w stajeneczce
Panna syna rodzi
Przecież On wkrótce, przecież On wkrótce
ludzi oswobodzi
Chrystus się rodzi (...)
I Trzej Królowie, i Trzej Królowie
od wschodu przybyli
I dary Panu, i dary Panu
kosztowne złożyli
Chrystus się rodzi (...)
Pójdźmy też i my, pójdźmy też i my
przywitać Jezusa
Króla na królmi, Króla nad królmi
uwielbić Chrystusa
Chrystus się rodzi (...)
Bądźże pochwalon, bądźże pochwalon
dziś, nasz wieczny Panie
Któryś złożony, któryś złożony
na zielonym sianie
Chrystus się rodzi (...)
Bądź pozdrowiony, bądź pozdrowiony
Boże nieskończony
Wsławimy Ciebie, wsławimy Ciebie,
Boże niezmierzony
Chrystus się rodzi (...)
Źródła "Gdy śliczna panna" sięgają początku XVIII w. Z tego czasu pochodzi pierwszy rękopis, będący w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Kiedyś pieśń szczególnie często można było usłyszeć w klasztorach żeńskich. Nieznany jest jednak autor tekstu i melodii.
Gdy śliczna Panna Syna kołysała,
Z wielkim weselem tak Jemu śpiewała:
Li li li li laj, moje Dzieciąteczko,
Li li li li laj, śliczne Paniąteczko.
Wszystko stworzenie śpiewaj Panu swemu,
Pomóż radości wielkiej sercu memu:
Li li li li laj, wielki królewiczu,
Li li li li laj, niebieski dziedzicu.
Sypcie się z nieba liczni aniołowie,
Śpiewajcie Panu niebiescy duchowie:
Li li li li laj, mój wonny kwiateczku,
Li li li li laj, w ubogim żłóbeczku.
Nic mi nie mówisz, o kochanie moje!
Przecież pojmuję w sercu słowa Twoje!
Li li li li laj, o Boże Wcielony!
Li li li li laj, nigdy niezmierzony.
Na temat marszowej kolędy "Pójdźmy wszyscy do stajenki" wiadomo jedynie, że jej tekst istniał już w XVIII wieku, a melodię do niej stworzono w kolejnym wieku.
Pójdźmy wszyscy do stajenki, do Jezusa i Panienki Powitajmy Maleńkiego i Maryję Matkę Jego Powitajmy Maleńkiego i Maryję Matkę Jego Witaj, Jezu ukochany, od Patriarchów czekany Od Proroków ogłoszony, od narodów upragniony Od Proroków ogłoszony, od narodów upragniony Witaj, Dzieciąteczko w żłobie, wyznajemy Boga w Tobie Coś się narodził tej nocy, byś nas wyrwał z czarta mocy Coś się narodził tej nocy, byś nas wyrwał z czarta mocy Witaj Jezu nam zjawiony, witaj dwakroć narodzony Raz z Ojca przed wieków wiekiem, a teraz z matki człowiekiem Raz z Ojca przed wieków wiekiem, a teraz z matki człowiekiem
"Gdy się Chrystus rodzi" przetłumaczono z języka polskiego na łaciński, niemiecki i szwedzki. Pierwszy zapis tekstu pojawił się w "Pastorałkach i kolędach z melodyjami" ks. Michała Mioduszewskiego z 1843. W części źródeł podawano, że sama melodia jest zaś starofrancuska.
Gdy się Chrystus rodzi
I na świat przychodzi
Ciemna noc w jasności
Promienistej brodzi
Aniołowie się radują,
Pod niebiosy wyśpiewują:
Gloria, gloria, gloria
In excelsis Deo!
Mówią do pasterzy
Którzy trzód swych strzegli
Aby do Betlejem,
Czym prędzej pobiegli.
Bo się narodził Zbawiciel,
Wszego świata Odkupiciel,
Gloria (...)
"O niebieskie Duchy,
i posłowie nieba.
Powiedzcież wyraźniej
co nam czynić trzeba:
Bo my nic nie pojmujemy,
Ledwo od strachu żyjemy".
Gloria (...)
"Idźcież do Betlejem,
gdzie Dziecię zrodzone,
W pieluszki powite,
w żłobie położone:
Oddajcie Mu pokłon boski,
On osłodzi wasze troski".
Gloria (...)
A gdy pastuszkowie
wszystko zrozumieli
Zaraz do Betlejem
spieszno pobieżeli
I zupełnie tak zastali
Jak anieli im zeznali
Gloria (...)
A stanąwszy na miejscu
pełni zdumienia
Iż się Bóg tak zniżył
do swego stworzenia
Padli przed Nim na kolana
I uczcili swego Pana
Gloria (...)
Wreszcie kiedy pokłon
Panu już oddali
Z wielką wesołością
do swych trzód wracali
Że się stali być godnymi
Boga widzieć na tej ziemi
Gloria (...)
Oryginalny tekst "Przybieżeli do Betlejem" ujęto w "Symfoniach anielskich" Jana Żabczyca (1631), jednak wraz z melodią wspólnie pojawiły się dopiero w "Pastorałkach i kolędach z melodyjami" ks. Mioduszewskiego z 1843 r.
Część liryczna, podobnie jak tekst, ulegała licznym zmianom. Nie było choćby refrenu rozpoczynającego się słowem "chwała". Obecną wersję można znaleźć w "Śpiewniczku" ks. Jana Siedleckiego z 1878 r.
Przybieżeli do Betlejem pasterze, Grając skocznie Dzieciąteczku na lirze. Chwała na wysokości, chwała na wysokości, a pokój na ziemi. Oddawali swe ukłony w pokorze Tobie z serca ochotnego, o Boże! Chwała na wysokości (...) Anioł Pański sam ogłosił te dziwy, Których oni nie słyszeli, jak żywi. Chwała na wysokości (...) Dziwili się napowietrznej muzyce i myśleli, co to będzie za Dziecię? Chwała na wysokości (...) Oto mu się wół i osioł kłaniają, Trzej królowie podarunki oddają. Chwała na wysokości (...) I anieli gromadą pilnują Panna czysta wraz z Józefem pilnują Chwała na wysokości (...) Poznali Go Mesjaszem być prawym Narodzonym dzisiaj Panem łaskawym Chwała na wysokości (...) My go także Bogiem, Zbawcą już znamy I z całego serca wszystko kochamy Chwała na wysokości (...)
Pierwszy zbiór z tekstem "Lulajże Jezuniu", datowany na 1705 r., jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Zaś zapis pierwotnej melodii także zamieszczono w antologii ks. Michała Mioduszewskiego z 1843 r.
Melodia uległa z biegiem czasu nieznacznej zmianie. Układano też do niej inne okolicznościowe teksty, a inspirację do swych kompozycji czerpał z niej m.in. Fryderyk Chopin. Tekst pieśni został zaś przetłumaczony na język francuski.
Lulajże Jezuniu, moja perełko,
Lulaj ulubione me Pieścidełko.
Lulajże, Jezuniu, lulajże lulaj!
A Ty Go, Matulu w płaczu utulaj.
Lulajże, Jezuniu, lulajże lulaj!
A Ty Go, Matulu w płaczu utulaj.
Zamknijże znużone płaczem powieczki,
Utulże zemdlone łkaniem wardżeczki.
Lulajże, Jezuniu (...)
Lulajże, piękniuchny nasz Aniołeczku.
Lulajże wdzięczniuchny świata Kwiateczku.
Lulajże, Jezuniu (...)
Lulajże, Różyczko najozdobniejsza,
Lulajże, Lilijko najprzyjemniejsza.
Lulajże, Jezuniu (...)
Lulajże przyjemna oczom gwiazdeczko
Lulaj najśliczniejsze świata słoneczko
Lulajże, Jezuniu (...)
My z Tobą tam w niebie spocząć pragniemy,
Ciebie tu na ziemi, kochać będziemy
Lulajże, Jezuniu (...)
