My, czytelnicy, wiemy więcej niż Szczygieł. Reporter, który nie uważa się za pisarza

Da się. To jest tak beznadziejnie napisana książka, że trzeba poprawić co trzecie zdanie. Nie mogę się od tej obsesji uwolnić. Jak czytam na spotkaniach autorskich fragmenty, to co trzecie, czwarte zdanie źle mi brzmi.

Mnie najbardziej podobał się wpis o tym, że każdemu „od momentu niewstawienia zdjęcia "Antologii" na walla”, zacznie się pasmo nieszczęść - łącznie z tym, że drzwi od szafy będą mu się same otwierać. Nie boję się ryzyka - i porażkę, i sukces chcę traktować jak przygodę. Nie przejmuję się swoimi błędami, a kiedy ktoś wyciąga mój błąd czy potknięcie - cieszę się. Wówczas albo przyjmuję krytykę i zmieniam coś w tekście, albo wchodzę w polemikę. Przestałem się napinać, jeśli chodzi o życie.

Bardzo pomogła mi terapia, która skończyłem w 2007 roku w świetnej klinice. Jeszcze nie wszystko jest w porządku, ale ostatnie lata przyniosły dużą zmianę. Może w nienapinaniu pomogło mi to dlatego, że poczułem się dowartościowany przez sukces moich książek. Nie odbieram krytyki tego, co piszę jako krytyki mnie-człowieka. Tak też tłumaczymy z Wojtkiem Tochmanem naszym studentom: jak mówimy, że tekst jest słaby i trzeba go poprawić, to nie znaczy, że uważamy, że ty jesteś słaby. Krytyka tekstu nie oznacza krytyki osoby. Z napinania się nic pozytywnego nie miałem, a zauważyłem, że czy się napinam, czy nie, na skutek różnych zdarzeń, wynik i tak jest taki sam. Co najmniej dobry.

Tak! Obawiałem się, że jak przestanę wierzyć, to już nic nie będę miał i zostanę z jakąś straszną pustką, z jakąś płaskością życia. Myślałem, że to będzie straszne. I ci mądrzy bohaterowie moich reportaży czeskich udowodnili mi swoim życiem i tym, co mi opowiedzieli, że nie ma się czego bać. Że można być szczęśliwym bez Boga. Że życie ateisty może być pełne. Dlatego "Zrób sobie raj" jest dla mnie ważniejszą książką niż "Gottland". Może nie jestem 100 proc. ateistą, bo jestem pełen pokory wobec jakiejś siły wyższej, wiem jednak na pewno, że ta katolicka, chrześcijańska wersja, nazywana przez moich czeskich znajomych często „baśnią”, mi nie pasuje.

Tak, naiwności połączonej z okrucieństwem, czyli bajka plus lęki nieuprzedmiotowione.

Pan Bata odpowiedział tak: Trzeba porządnie się uczyć, spoglądać wokół siebie otwartymi oczyma. Błędów nie powtarzać i wyciągać z nich wnioski. Uczciwie pracować i widzieć nie tylko swój własny zysk. Nie jest to chyba takie trudne?

Czuję, że będę miał taką potrzebę w przyszłości. Dziś tą odsłoną mógłbym sprawić przykrość najbliższym. Zrobię to, kiedy będę stary, a moich rodziców już nie będzie na świecie. To będzie bardziej w porządku. Natomiast moi bohaterowie często mają ochotę się odsłonić, mimo że ich najbliżsi żyją. Zdarza się, że musimy ich chronić przed nimi samymi. Kiedy dochodzi do opowiadania bardzo intymnych historii, to czasem proponuję, że ukradnę tej osobie część jej opowieści i dam ją komuś innemu, kogo specjalnie do tego celu stworzę. Czasami trzeba bardzo zakamuflować bohatera, ale w dzisiejszym świecie internetu może się to nie udać. Tak, jak nie udało mi się z bohaterką tekstu "Śliczny i posłuszny".

Mam je do dzisiaj. Podstawowym jest ten, że nie udało mi się jej zakamuflować, a byłem przekonany, że zrobiłem to świetnie. Nie doceniłem jednak internetu i jego możliwości. Nawet cytując w tym reportażu dokumenty, które można znaleźć w internecie, zmieniałem w nich wszystkie słowa. Ważna była prawda, nieważne, jaki słowami wyrażona. Sądząc, że tę bohaterkę schowałem tak, że nie da się jej znaleźć, pozwoliłem sobie na ujawnienie bardzo intymnych szczegółów z jej życia. Nie padło jej nazwisko, ale ludzie ją rozpoznali. To była opowieść o tym, że przemoc się nigdy nie kończy, że przechodzi z pokolenia na pokolenie - jeśli ktoś był sam katowany w dzieciństwie, to może się zdarzyć, że nie będzie umiał inaczej postępować. Znalazłem intymne szczegóły dotyczące życia tej bohaterki z ojcem dziecka. Ona była młodą nauczycielką, on młodym inżynierem. Ci ludzie zakazali sobie na kilka lat współżycia, co, jak rozumiem, tym bardziej budowało ich frustrację i agresję, która wyładowywała się na dziecku. Oboje je katowali. Kiedyś jeden z moich bohaterów, fotograf Jan Saudek powiedział mi, że według niego dla tych rodziców, którzy katują swoje dzieci, to zastępczy seks. Bicie to erzac. Ujawniłem te szczegóły z życia tej nauczycielki, bo uważałem, że są bardzo ważne dla zrozumienia osobowości autorytarnej. Ale wierzyłem, że nie da się jej znaleźć. Niestety została odnaleziona. Strasznie źle się z tym czuję.

Nie rozmawiałem z nią, już wcześniej dwa razy odmówiła rozmowy, a listu od niej żadnego nie dostałem. Ale straciła dwie prace, w szkole i MEN, więc trudno, żeby nie miała żalu. Do końca twierdziła, że to nie o nią chodzi. Że nie zabiła żadnego dziecka.

Od tamtej pory nie napisałem nic podobnego. Wstrzymuję się, bo za dużo zdrowia kosztował mnie tamten tekst. Nie chcę przeżywać podobnych emocji. Przez całe życie zawodowe byłem jak chirurg. Rutyna wypierała emocje. Pisząc tekst wiedziałem zawsze, że umiem i wiem, kiedy będzie się emocjonował czytelnik. Że umiem stworzyć moment do śmiechu i do płaczu, ale mnie za cholerę samego to ani nie śmieszy, ani nie wzrusza. Oczywiście teoretycznie.

Być może zmieni się forma.

Jedyną surową regułą jest to, że nie zmyślamy. Dopuszczalne jest kłamstwo formy - jeśli rozmawiam z jednym bohaterem kilka razy w różnych miejscach, a ostatecznie robię z tego jedną rozmowę, która toczy się w jednym miejscu, to wciąż jest to prawda. Teresa Torańska też tak robiła w swoich wywiadach. Spotykała się z bohaterem po pięć razy w różnych miejscach, ale rozmowa w druku wyglądała na całość. Historia, słowa, wyznania i wypowiedzi są prawdziwe, ale taki zabieg formalny ułatwia czytelnikowi czytanie.

Pisanie czegoś do kogoś było kiedyś czynnością specjalną. Wymagało specjalnie dobranych słów - kiedyś. Autor, w tym przypadku reporter, miał świadomość, że to, co mówi, jest ważne i będzie poważnie analizowane. Że ma wpływ na czytelników, bo od tego, co on napisze, będzie zależało to, co oni myślą.

Ogromna. Pisanie było świętem. Podobnie czytanie. To było coś! Reporter początku XX wieku opisywał świat, często jednocześnie go interpretując. Mógł być tam, gdzie czytelnik nie mógł wejść. Dlatego i ten świat- świat przedtelewizyjny – autor musiał opisać z didaskaliami, bo czytelnik tego wszystkiego nie widział. Kuncewiczowa, jak jechała do Warszawy opisać dla "Wiadomości Literackich" zoo, to opisywała swoją podróż na Pragę już od przejażdżki tramwajem ze Śródmieścia. Jaki reporter tak dzisiaj pisze?

Po żołniersku, ale za chwilę pojawi się jakiś dobry stylista, który będzie umiał korzystać ze słów. Ostatnia książka Wojciecha Tochmana „Eli, Eli” to jest już piękna praca z językiem. I ucieczka od żołnierskości.

Tak, bo szczegół jest na miarę człowieka, jak kiedyś to ładnie powiedziała Małgorzata Szejnert. Szczegóły tworzą człowieka, one decydują o tym, czy kogoś lubimy, czy nie. Kiedy ktoś się z kimś koleguje (albo koleżankuje, bo ja się ze swoimi koleżankami koleżankuję właśnie) i opowiada komuś innemu, dlaczego, to mówi na przykład tak: "Słuchaj, wiesz, jak to jest fajna osoba? Ja jej w ogóle nie znałam, bo dopiero przyszłam do tej pracy, i złamał mi się obcas. A ona, wyobraź sobie, miała w biurku zapasową parę, i dała mi te buty. Zapytała tylko, jaki mam rozmiar. Ja mam 36, ona 37 wprawdzie, ale pasowały. I ona obcej osobie dała te swoje buty! Tak żeśmy się zaprzyjaźniły." Zawsze w ten sposób opowiada się o ludziach. Szczegół jest nie tylko tym, co buduje reportaż, ale też spoiwem międzyludzkim. Ja jestem odporny na publicystykę, jeśli publicysta widzi wszystko ogólnie. Zawsze mi przeszkadzało w wywiadach Kapuścińskiego, że jak on opowiadał o świecie, to mówił ogólnie. Globalnie. W swoich reportażach miał mnóstwo genialnych szczegółów, a w wywiadach - nigdy. Na spotkaniach autorskich też mówił ogólnie. Może dlatego, że był wstydliwy? Oj, zdradzę pani pewną tajemnicę. Znam przypadek, kiedy Kapuściński przyszedł na spotkanie autorskie pewnego reportera i chciał publicznie powiedzieć, że ta książka jest wybitna, ale ponieważ był tam inny znany reporter, którego ostatniej książki nie zdążył skomplementować, wstrzymał się. Nie chciał, żeby temu drugiemu reporterowi nie zrobiło się przykro.

Bardzo często dostaję propozycje wypowiadania się na tematy, na których się nie znam. A jestem przeciwko fałszywym autorytetom medialnym. Może, gdybym był głupszy, to bym w to szedł. Kiedy zapraszają mnie np. na Forum Ekonomiczne w Krynicy, zawsze odmawiam, cytując Witkiewicza: Sztuką jest pozostać w swoich proporcjach. I ja zawsze chcę pozostać w swoich proporcjach. Powinienem robić to, na czym się znam, ponieważ na większości rzeczy się nie znam. Inaczej nazwałbym to tak: Nigdy nie przekraczam granic, jeśli nie mam walizki.