Autorstwo pierwszej chrześcijańskiej kolędy (a nie uroczystego hymnu) na świecie przypisuje się Franciszkowi z Asyżu (1181-1226). Miał ją zaintonować podczas szopki bożonarodzeniowej. Do Polski najpierw (w XV w.) wędrowały tłumaczone na nasz język pieśni z łaciny i języka czeskiego. Pierwszą zachowaną polską bożonarodzeniową kolędą była "Zdrów bądź, królu anielski" z 1424 r.

Na przełomie XVII i XVIII w. powstała ważna dla propagowania kolęd pieśń "W żłobie leży" do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV, mająca być autorstwa Piotra Skargi. Obecnie integralnym elementem tradycji świątecznych jest kolędowanie w Wigilię i Boże Narodzenie nie tylko w kościele, ale także w ciepłym, rodzinnym gronie. Dlatego warto poznać teksty najpopularniejszych polskich kolęd.

Najpopularniejsze polskie kolędy

"Cicha noc, święta noc"

Na początek zacznijmy od kolędy, która co prawda nie pochodzi z Polski, ale jako najpopularniejsza pieśń bożonarodzeniowa na świecie już dawno, po przetłumaczeniu, zadomowiła się także w naszych śpiewnikach. Chodzi o "Cicha noc, święta noc".

Tekst "Stille Nacht" został napisany w 1816 r. przez austriackiego wikarego Josepha Mohra. Dwa lata później muzykę skomponował Franz Gruber. Wtedy też cała kompozycja została po raz pierwszy wykonana. Stało się to w parafii św. Mikołaja w Oberndorf bei Salzburg.

W Polsce przyjęła się w przełożeniu Piotra Maszyńskiego z 1930 r. Tekst austriackiego oryginału miał sześć zwrotek, jednak obecnie śpiewa się tylko zwrotki nr 1, 2 i 6.

TEKST "CICHA NOC, ŚWIĘTA NOC":

Cicha noc, święta noc,

Pokój niesie ludziom wszem.

A u żłóbka Matka Święta,

Czuwa sama uśmiechnięta,

Nad Dzieciątka snem,

Nad Dzieciątka snem.

Cicha noc, święta noc,

Pastuszkowie od swych trzód,

Biegną wielce zadziwieni,

Za anielskim głosem pieni,

Gdzie się spełnił cud,

Gdzie się spełnił cud.

Cicha noc, święta noc,

Narodzony Boży Syn,

Pan Wielkiego Majestatu,

Niesie dziś całemu światu,

Odkupienie win,

Odkupienie win.

Cicha noc, święta noc,

Jakiż w tobie dzisiaj cud,

W Betlejem Dziecina święta

Wznosi w górę swe rączęta

Błogosławi lud,

Błogosławi lud.

"Bóg się rodzi"

"Bóg się rodzi" to już polska pięciozwrotkowa kolęda autorstwa Franciszka Karpińskiego, której oryginalny tytuł to "Pieśń o Narodzeniu Pańskim". Powstała na zlecenie księżnej marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej i łączy motywy religijne z narodowymi. Jej premierowe wykonanie miało miejsce w 1792 r. w Starym Kościele Farnym w Białymstoku.

W pierwszych latach nie miała jednej przypisanej melodii. Pochodzenie tej, którą znamy obecnie (w postaci poloneza), nie jest do końca znane. Mówi się, że może wywodzić się albo z tradycji ludowych, albo z ręki Karola Kurpińskiego, lub że powstała już w XVI w. jako polonez koronacyjny królów polskich. Rozpropagowana została jednak na początku XIX w.

TEKST "BÓG SIĘ RODZI":

Bóg się rodzi, moc truchleje,

Pan niebiosów obnażony;

Ogień krzepnie, blask ciemnieje,

Ma granice nieskończony.

Wzgardzony okryty chwałą,

Śmiertelny Król nad wiekami;

A Słowo Ciałem się stało

I mieszkało między nami

Cóż masz, niebo nad ziemiany?

Bóg porzucił szczęście Swoje

Wszedł między lud ukochany,

Dzieląc z nim trudy i znoje;

Nie mało cierpiał, nie mało,

Żeśmy byli winni sami,

A Słowo Ciałem się stało (...)

W nędznej szopie urodzony,

Żłób mu za kolebkę dano?

Cóż jest, czym był otoczony?

Bydło, pasterze i siano.

Ubodzy, was to spotkało

Witać Go przed bogaczami,

A Słowo Ciałem się stało (...)

Potem i Króle widziani

Cisną się między prostotą,

Niosąc dary Panu w dani:

Mirrę, kadzidło i złoto;

Bóstwo to razem zmieszało

Z wieśniaczymi ofiarami;

A Słowo Ciałem się stało (...)

Podnieś rękę, Boże Dziecię!

Błogosław Ojczyznę miłą,

W dobrych radach, w dobrym bycie

Wspieraj jej siłę swą siłą.

Dom nasz i majętność całą,

I wszystkie wioski z miastami!

A Słowo Ciałem się stało (...)

"Mędrcy świata, monarchowie"

Słowa "Mędrcy świata, monarchowie" spod pióra Stefana Bortkiewicza, nawiązujące do jednego z wydarzeń w dzieciństwie Jezusa, powstały pod koniec XVII w., ale melodię znaną obecnie stworzył niemal 200 lat później ks. Zygmunt Odelgiewicz, co pomogło pieśni zyskać szeroką popularność.

TEKST "MĘDRCY ŚWIATA, MONARCHOWIE":

Mędrcy świata, monarchowie,

gdzie śpiesznie dążycie?

Powiedzcież nam Trzej Królowie,

chcecie widzieć Dziecię?

Ono w żłobie nie ma tronu,

i berła nie dzierży,

a proroctwo jego zgonu,

już się w świecie szerzy.

Mędrcy świata, złość okrutna,

Dziecię prześladuje,

wieść okropna, wieść to smutna,

Herod spiski knuje.

Nic monarchów nie odstrasza,

do Betlejem spieszą,

gwiazda zbawcę im ogłasza,

nadzieją się cieszą.

Przed Maryją stoją społem,

Niosą Panu dary.

Przed Jezusem biją czołem,

składają ofiary.

Trzykroć szczęśliwi królowie,

Któż wam nie zazdrości?

Cóż my damy, kto nam powie,

pałając z miłości.

"Wśród nocnej ciszy"

Czterozwrotkowa kolędą "Wśród nocnej ciszy" wywodzi się z przełomu XVIII i XIX w., zaś pierwszy śpiewnik, w którym się znalazła, ks. Michała Mioduszewskiego, wydano w 1853 r. Wcześniej zdążyła przejść kilka zmian.

TEKST "WŚRÓD NOCNEJ CISZY":

Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi:

Wstańcie, pasterze, Bóg się wam rodzi

Czym prędzej się wybierajcie,

Do Betlejem pośpieszajcie,

Przywitać Pana.

Poszli, znaleźli Dzieciątko w żłobie

Z wszystkimi znaki danymi sobie.

Jako Bogu cześć Mu dali,

A witając zawołali

Z wielkiej radości:

Ach, witaj Zbawco z dawna żądany,

Cztery tysiące lat wyglądany

Na Ciebie króle, prorocy

Czekali, a Tyś tej nocy

Nam się objawił.

I my czekamy na Ciebie, Pana,

A skoro przyjdziesz na głos kapłana,

Padniemy na twarz przed Tobą,

Wierząc, żeś jest pod osłoną

Chleba i wina.

"Dzisiaj w Betlejem"

Pomimo długiej popularności "Dzisiaj w Betlejem", nie wiadomo, kto odpowiada za jej tekst i melodię. Wiadomo jednak, że pierwszy raz pojawiła się w 1878 r. w śpiewniku ks. Jana Siedleckiego. Posiada aż siedem zwrotek.

TEKST "DZISIAJ W BETLEJEM":

Dzisiaj w Betlejem, dzisiaj w Betlejem

wesoła nowina,

że Panna czysta, że Panna czysta porodziła Syna.

Chrystus się rodzi, nas oswobodzi,

Anieli grają, króle witają,

pasterze śpiewają, bydlęta klękają,

cuda, cuda ogłaszają.

Maryja Panna, Maryja Panna

Dzieciątko piastuje,

i Józef stary, i Józef stary

Ono pielęgnuje.

Chrystus się rodzi (...)

Choć w stajeneczce, choć w stajeneczce

Panna syna rodzi

Przecież On wkrótce, przecież On wkrótce

ludzi oswobodzi

Chrystus się rodzi (...)

I Trzej Królowie, i Trzej Królowie

od wschodu przybyli

I dary Panu, i dary Panu

kosztowne złożyli

Chrystus się rodzi (...)

Pójdźmy też i my, pójdźmy też i my

przywitać Jezusa

Króla na królmi, Króla nad królmi

uwielbić Chrystusa

Chrystus się rodzi (...)

Bądźże pochwalon, bądźże pochwalon

dziś, nasz wieczny Panie

Któryś złożony, któryś złożony

na zielonym sianie

Chrystus się rodzi (...)

Bądź pozdrowiony, bądź pozdrowiony

Boże nieskończony

Wsławimy Ciebie, wsławimy Ciebie,

Boże niezmierzony

Chrystus się rodzi (...)

"Gdy śliczna panna"

Źródła "Gdy śliczna panna" sięgają początku XVIII w. Z tego czasu pochodzi pierwszy rękopis, będący w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Kiedyś pieśń szczególnie często można było usłyszeć w klasztorach żeńskich. Nieznany jest jednak autor tekstu i melodii.

TEKST "GDY ŚLICZNA PANNA":

Gdy śliczna Panna Syna kołysała,

Z wielkim weselem tak Jemu śpiewała:

Li li li li laj, moje Dzieciąteczko,

Li li li li laj, śliczne Paniąteczko.

Wszystko stworzenie śpiewaj Panu swemu,

Pomóż radości wielkiej sercu memu:

Li li li li laj, wielki królewiczu,

Li li li li laj, niebieski dziedzicu.

Sypcie się z nieba liczni aniołowie,

Śpiewajcie Panu niebiescy duchowie:

Li li li li laj, mój wonny kwiateczku,

Li li li li laj, w ubogim żłóbeczku.

Nic mi nie mówisz, o kochanie moje!

Przecież pojmuję w sercu słowa Twoje!

Li li li li laj, o Boże Wcielony!

Li li li li laj, nigdy niezmierzony.

"Pójdźmy wszyscy do stajenki"

Na temat marszowej kolędy "Pójdźmy wszyscy do stajenki" wiadomo jedynie, że jej tekst istniał już w XVIII wieku, a melodię do niej stworzono w kolejnym wieku.

TEKST "PÓJDŹMY WSZYSCY DO STAJENKI":

Pójdźmy wszyscy do stajenki, do Jezusa i Panienki Powitajmy Maleńkiego i Maryję Matkę Jego Powitajmy Maleńkiego i Maryję Matkę Jego Witaj, Jezu ukochany, od Patriarchów czekany Od Proroków ogłoszony, od narodów upragniony Od Proroków ogłoszony, od narodów upragniony Witaj, Dzieciąteczko w żłobie, wyznajemy Boga w Tobie Coś się narodził tej nocy, byś nas wyrwał z czarta mocy Coś się narodził tej nocy, byś nas wyrwał z czarta mocy Witaj Jezu nam zjawiony, witaj dwakroć narodzony Raz z Ojca przed wieków wiekiem, a teraz z matki człowiekiem Raz z Ojca przed wieków wiekiem, a teraz z matki człowiekiem

"Gdy się Chrystus rodzi"

"Gdy się Chrystus rodzi" przetłumaczono z języka polskiego na łaciński, niemiecki i szwedzki. Pierwszy zapis tekstu pojawił się w "Pastorałkach i kolędach z melodyjami" ks. Michała Mioduszewskiego z 1843. W części źródeł podawano, że sama melodia jest zaś starofrancuska.

TEKST "GDY SIĘ CHRYSTUS RODZI":

Gdy się Chrystus rodzi

I na świat przychodzi

Ciemna noc w jasności

Promienistej brodzi

Aniołowie się radują,

Pod niebiosy wyśpiewują:

Gloria, gloria, gloria

In excelsis Deo!

Mówią do pasterzy

Którzy trzód swych strzegli

Aby do Betlejem,

Czym prędzej pobiegli.

Bo się narodził Zbawiciel,

Wszego świata Odkupiciel,

Gloria (...)

"O niebieskie Duchy,

i posłowie nieba.

Powiedzcież wyraźniej

co nam czynić trzeba:

Bo my nic nie pojmujemy,

Ledwo od strachu żyjemy".

Gloria (...)

"Idźcież do Betlejem,

gdzie Dziecię zrodzone,

W pieluszki powite,

w żłobie położone:

Oddajcie Mu pokłon boski,

On osłodzi wasze troski".

Gloria (...)

A gdy pastuszkowie

wszystko zrozumieli

Zaraz do Betlejem

spieszno pobieżeli

I zupełnie tak zastali

Jak anieli im zeznali

Gloria (...)

A stanąwszy na miejscu

pełni zdumienia

Iż się Bóg tak zniżył

do swego stworzenia

Padli przed Nim na kolana

I uczcili swego Pana

Gloria (...)

Wreszcie kiedy pokłon

Panu już oddali

Z wielką wesołością

do swych trzód wracali

Że się stali być godnymi

Boga widzieć na tej ziemi

Gloria (...)

"Przybieżeli do Betlejem"

Oryginalny tekst "Przybieżeli do Betlejem" ujęto w "Symfoniach anielskich" Jana Żabczyca (1631), jednak wraz z melodią wspólnie pojawiły się dopiero w "Pastorałkach i kolędach z melodyjami" ks. Mioduszewskiego z 1843 r.

Część liryczna, podobnie jak tekst, ulegała licznym zmianom. Nie było choćby refrenu rozpoczynającego się słowem "chwała". Obecną wersję można znaleźć w "Śpiewniczku" ks. Jana Siedleckiego z 1878 r.

TEKST "PRZYBIEŻELI DO BETLEJEM":

Przybieżeli do Betlejem pasterze, Grając skocznie Dzieciąteczku na lirze. Chwała na wysokości, chwała na wysokości, a pokój na ziemi. Oddawali swe ukłony w pokorze Tobie z serca ochotnego, o Boże! Chwała na wysokości (...) Anioł Pański sam ogłosił te dziwy, Których oni nie słyszeli, jak żywi. Chwała na wysokości (...) Dziwili się napowietrznej muzyce i myśleli, co to będzie za Dziecię? Chwała na wysokości (...) Oto mu się wół i osioł kłaniają, Trzej królowie podarunki oddają. Chwała na wysokości (...) I anieli gromadą pilnują Panna czysta wraz z Józefem pilnują Chwała na wysokości (...) Poznali Go Mesjaszem być prawym Narodzonym dzisiaj Panem łaskawym Chwała na wysokości (...) My go także Bogiem, Zbawcą już znamy I z całego serca wszystko kochamy Chwała na wysokości (...)

"Lulajże Jezuniu"

Pierwszy zbiór z tekstem "Lulajże Jezuniu", datowany na 1705 r., jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Zaś zapis pierwotnej melodii także zamieszczono w antologii ks. Michała Mioduszewskiego z 1843 r.

Melodia uległa z biegiem czasu nieznacznej zmianie. Układano też do niej inne okolicznościowe teksty, a inspirację do swych kompozycji czerpał z niej m.in. Fryderyk Chopin. Tekst pieśni został zaś przetłumaczony na język francuski.

TEKST "LULAJŻE JEZUNIU":

Lulajże Jezuniu, moja perełko,

Lulaj ulubione me Pieścidełko.

Lulajże, Jezuniu, lulajże lulaj!

A Ty Go, Matulu w płaczu utulaj.

Lulajże, Jezuniu, lulajże lulaj!

A Ty Go, Matulu w płaczu utulaj.

Zamknijże znużone płaczem powieczki,

Utulże zemdlone łkaniem wardżeczki.

Lulajże, Jezuniu (...)

Lulajże, piękniuchny nasz Aniołeczku.

Lulajże wdzięczniuchny świata Kwiateczku.

Lulajże, Jezuniu (...)

Lulajże, Różyczko najozdobniejsza,

Lulajże, Lilijko najprzyjemniejsza.

Lulajże, Jezuniu (...)

Lulajże przyjemna oczom gwiazdeczko

Lulaj najśliczniejsze świata słoneczko

Lulajże, Jezuniu (...)

My z Tobą tam w niebie spocząć pragniemy,

Ciebie tu na ziemi, kochać będziemy

Lulajże, Jezuniu (...)