Krakowskie miasto obłąkanych

To miejsce – dziś będące coraz powszechniej znaną atrakcją turystyczną – odkryłem równo 10 lat temu. Dzięki dziurze w płocie, przez którą potem, o różnych porach roku, przeciskałem się z rowerem. Wtedy wyglądało trochę inaczej niż dziś. Wiele nieobecnych już dziś widoków i detali utrwaliłem na zdjęciach. Ile wówczas wiedziałem o Kobierzynie?
Mniej niż zagadnięta parę dni temu para turystów z Japonii, którzy w „Conde Nast Traveller” natknęli się na listę atrakcji Krakowa i przeczytali o Kobierzynie. Minoru, architekt, był zachwycony założeniami urbanistycznymi ulokowanego na 52 ha zespołu 15 pawilonów szpitalnych i ponad 40 budynków administracyjnych, gospodarczych i mieszkalnych.

Jego żona, Satoko, pielęgniarka, jest zauroczona kompleksem parkowym z ogromem ponad stuletnich drzew. Z drona oraz na mapach zanurzony w zieleni zabytkowy kompleks kształtem przypomina motyla.

Alla z Ukrainy, informatyk, od trzech lat mieszka na niedalekim osiedlu i tutaj jeździ na rowerze lub biega. Z pór roku najbardziej lubi kobierzyńską jesień, kiedy – jak mówi – może brodzić w złotych liściach po kostki.

Jednak najbardziej fascynują ją te ciągle nie wyremontowane, opuszczone, budynki różnych oddziałów Krajowego Zakładu dla Umysłowo Chorych, jak kompleks nazywał się w 1917 r.

Alla siada na ławce i wpatrując się w okna z powybijanymi szybami rozmyśla o ludziach, pacjentach, którzy kiedyś tu przebywali.

Nie tylko Alla myśli o dawnych pacjentach. Uczestnicy wycieczek z przewodnikiem oraz ci, którzy jak Minoru i Satoko dotarli tutaj dzięki wyłowionym z czasopism informacjom muszą się zastanawiać: kim byli, skąd byli, jak wyglądali, jak ich wtedy leczono?
Można się o tym trochę dowiedzieć z reportażu, pt. „Wioska obłąkanych” Janusza Marji Brzeskiego wydrukowanego w „Kuryerze Literacko-Naukowym” z dni, 22.07.1935 r.:

„Łaźnia. W wannie stoi młody chłopak. Piersi ma sine w krwawe pręgi. Wali po nich swemi olbrzymiemi łapami i drze się w stronę okna. Na podłodze leży inny chory w ubraniu, z oczami przygasłemi, jak oczy pijanego. Jest to uciekinier, którego przed chwilą widzieliśmy jak przesadzał płot. W pozostałych wannach siedzą też chorzy. Wszyscy drą się jak opętani.
Wśród chlupotu – w tem dziwnem otoczeniu, siedząc w wannach – tworzą ci nieszczęśliwi jakiś ponury obraz, jakąś wizję Dantejską”.

Architekci: Władysław Klimczak, Zygmunt Jarlany, Andrzej Dodkowski i Tadeusz Zieliński
zaprojektowali i wybudowali obiekt w założeniu mający być samowystarczalnym miastem-szpitalem-ogrodem.
Zaplanowano tu wszystko: własną piekarnię, pralnię, elektrociepłownię, pracownie techniczne i różnego rodzaju warsztaty naprawcze, techniczne spełniające wymogi terapeutyczne. Działał tu folwark z hodowlą trzody, gospodarstwo rolne i ogrodnicze produkujące żywność dla prawie tysiąca pacjentów i personelu. Był teatr, boisko, kaplica i cmentarz.

W mieście – szpitalu realizowana była ówczesna koncepcja lecznictwa psychiatrycznego: pacjent był leczony i przysposabiany do życia po wyjściu ze szpitala.
Szpital kobierzyński zaliczany był wówczas do najpiękniejszych, najnowocześniejszych
i najbardziej funkcjonalnych placówek tego typu w Europie.
Szpital-miasto wybudowano w niezwykle konsekwentnym stylu architektonicznym wyraźnie nawiązującym do modernizmu niemieckiego i w bryle budynków i w detalach.

W czasie II wojny światowej nadzór nad szpitalem przejęli hitlerowcy. Bestialsko realizowano ideologię nazistowską zakładającą eliminację osób umysłowo upośledzonych i niepełnosprawnych. Rozpoczęto akcję wyniszczania pacjentów. Wielu z nich w latach 1940-1942 zmarło z głodu. 23 czerwca 1942 r. ponad 500 chorych wywieziono do Auschwitz
i zagazowano. Kilkudziesięciu najciężej chorych wielu narodowości, którzy nie nadawali się do transportu rozstrzelano i pochowano w zbiorowej mogile. Dziś w tym miejscu stoi pomnik upamiętniający tragedię Kobierzyna.

Zdarzenia z 1942 r. stały się kanwą powieści o młodym lekarzu, który po studiach znajduje pracę w szpitalu psychiatrycznym Stanisława Lema pt. „Szpital przemienienia”. Na wątku zagłady pacjentów oparł swój film pod tym samym tytułem Edward Żebrowski.

W zasadzie wszystkie budynki zespołu szpitalnego stoją do dziś. Po 1945 r. kilka z nich została przeznaczona na mieszkania kwaterunkowe. Do dziś są zamieszkane i tworzą wyodrębnioną całość.

Część pawilonów szpitalnych została gruntownie wyremontowana, ale na obszarze tego jedynego dziś w skali europejskiej „miasta obłąkanych” turyści szukają głównie obiektów nietkniętych od 120 lat (znaczna część kompleksu była gotowa już w 1907 r.). I jest ich wiele. Chodzą po tych samych, urokliwych, alejach i chodnikach, co pacjenci Szpitala Specjalistycznego im. dr. J. Babińskiego, bo tak się dziś nazywa. Odpoczywają na ławkach wspólnie z pacjentami, aby wrażenia opisać i pokazać w mediach społecznościowych.

Systematycznie rozwija się akcja „Kobierzyn. Cztery pory roku”. Dziesięć razy w roku odbywa się zwiedzanie całości tego wyjątkowego miejsca z przewodnikiem. Zainteresowanie już przerosło oczekiwania organizatorów. Ponieważ grupa nie powinna być większa niż 100 osób, należy zapisywać się na długo przed terminem wycieczki.
Od przewodników oprowadzających turystów w ramach trwających od 2010 r. Podgórskich Dni Otwartych Drzwi w pierwszym zdaniu słyszą:

Powołał fundację „Revita Kobierzyn”, której zadaniem jest destygmatyzacja tego niezwykłego, choć owianego mrokiem, zabytkowego obszaru. Zmiany dokonują się m.in. poprzez nadanie nowych funkcji niektórym obiektom. W dawnym folwarku np. powstanie oddział krakowskiego Muzeum Etnograficznego.

Od przewodników, turystów, osób systematycznie bywających w tym miejscu rekreacyjnie oraz samych pacjentów słyszy się tę samą, mniej więcej taką opinię:

- Jesień, to pora roku Kobierzyna. W górach, w Bieszczadach, na Roztoczu jesień jest piękna, ale zawsze jest daleko od nas, widzimy ją przed sobą. Tutaj jesteśmy w jej środku. Ale najważniejsze są te refleksje, jakie wywołuje w nas jedyny taki w Europie zabytkowy, dogłębnie przemyślany i zbudowany kompleks budynków wtopionych w przyrodę od stu lat służący ludziom odsuniętym od nas przez chorobę.

Wszystkie zdjęcia w sepii oraz kadry z filmu „Szpital przemienienia” – domena publiczna