Dlaczego najlepsza powieść, jaka mi wpadła w ręce w ostatnich latach, nie dostanie Nike?

Naturalnie, nie mam nic przeciwko powieści eksperymentalnej czy awangardowej, jednakowoż nuży mnie już okrutnie wszechobecna maniera, by miast rzeczywistości, która najwidoczniej może się tylko przelewać przez palce i słowa polskich prozaików, tematyzować w powieści kłopoty z utrzymaniem w garści strzępiącej się narracji. W polskich powieściach wszyscy – od narratora po bohatera najdalszego planu – mają problemy z wyrażaniem. Język nimi – rzekomo – rządzi. Nie twierdzę, że to nieprawda, gorzej, iż odkrycie tego po raz setny niczego nie wnosi do stanu wiedzy, wręcz przeciwnie: staje się tanim chwytem, retoryką, blefem. Rzecz jasna, nie o realizm mi chodzi, gdyż „Woroszyłowgrad” Serhija Żadana tyle ma z nim mniej więcej tyle wspólnego, co najnowsza powieść Masłowskiej. W odróżnieniu jednak od „Kochanie, zabiłam nasze koty”, Żadan uwodzi mnie i, co więcej, przekonuje. Nawet jeśli nie jestem w staniu mu zapomnieć, że w toku gęstej i wciągającej fabuły zgubił gdzieś jednego z bohaterów.

Kim jest urodzony w 1974 roku Żadan? Ukraińskim poetą, prozaikiem, tłumaczem z języka niemieckiego i polskiego, piłkarzem (niezrównanym bramkarzem, jeśli dobrze pamiętam), liderem kapeli Sobaki w Kosmosie (charkowskie ska), wreszcie, największym – zdaniem swoich współczesnych – pisarzem Ukrainy, dość niefortunnie zresztą porównywanym do rangi, talentu, pióra i przypadku Andrzeja Stasiuka (ufam, że moi rozmówcy mieli na myśli młodego, „łotrzykowskiego” Stasiuka). Prócz „Woroszyłowgradu” możemy po polsku czytać jego „Historię kultury początku stulecia” i „Odsetek samobójstw wśród klaunów” (obie książki to tomy poezji) oraz prozę („Big Mac”, „Depeche Mode”, Anarchy in the UKR”, „Hymn demokratycznej młodzieży”). Z wyjątkiem „Historii kultury początku stulecia”, którą przełożył Bohdan Zadura, jego tłumaczem pozostaje Michał Petryk.

Co mnie w „Woroszyłowgradzie” najbardziej urzeka? Bezpretensjonalność. Rzecz dzieje się gdzieś w stepie szerokim, o którym w języku polskim, owszem, napisano niejedno mistrzowskie zdanie, gorzej, że miało to miejsce niemalże dwa wieki temu: „Boże! kto Ciebie nie czuł w Ukrainy / Błękitnych polach, gdzie tak smutno duszy, / Kiedy przeleci przez wszystkie równiny / Z hymnem wiatrzanym, gdy skrzydłami ruszy / Proch zakrwawionej przez Tatarów gliny, / W popiołach złote słońce zawieruszy, / Zamgli, szczerwieni i w niebie zatrzyma / Jak czarną tarczę z krwawymi oczyma…” - pisał Słowacki w „Beniowskim”. Pamiętając strofy wieszcza, przebijamy się przez świat Żadana z przeświadczeniem, że znamy to, że niewiele się w gruncie rzeczy zmieniło: słońce pali niemiłosiernie, pola (kukurydziane w tym wypadku) i równiny rozciągają się po horyzont, tory kolejowe prowadzą donikąd, dusza jest wielka i smutna, a ziemia spływa krwią, bo przecież – choć życie wcale nie jest dobre, zrozumiałe, jasne – to „nikt nie ma prawa wchodzić na twój teren i pozbawiać cię twoich kobiet. I twoich domów” (s. 345), bo „Życie w ogóle rzecz mało zrozumiała. Nigdy nie wiesz, co kryje się pod powierzchnią. Tak niby wszystko wiesz, wszystko widziałeś, a jak to było naprawdę, nawet sobie nie wyobrażasz” (s. 305). Herman, zawrócony ze ścieżki własnego życia bohater Żadana, zaniechał ekskluzywnych pytań: „dlaczego?”, „dlaczego ja?”, „dlaczego tu?” – jego przez życie nie prowadzą pytania, które sobie stawia, ale odpowiedzi, jakich udziela wzywającym go bliźnim! Herman nie ignoruje wezwań przychodzących skądinąd – np. ze strony ukraińskiego stepu. Przesłanie wydaje się proste: „Musimy ratować bliskich, nie czując czasami, kiedy zmieniają się okoliczności i nas samych zaczynają ratować bliscy nam ludzie. Zdaje mi się, że tak powinno być i że sama bliskość zależy od wspólnych przeżyć, wspólnego życia i możliwej wspólnej śmierci. Gdzieś dalej zaczyna się właśnie miłość. Inna rzecz, że nie wszystkim udaje się jej dożyć” (s. 372).

Bardzo możliwe, że Herman, porzucając karierkę i fajowe życie w Charkowie oraz wracając do stepów, pól kukurydzianych i blokersów, wśród których się wychował, zatacza jeszcze jedno koło – kulturowe. Jeśli tak, to mamy oryginalnego bitnika w wersji wschodnioeuropejskiej. Niewątpliwie jest moda: rok 2012 należał do amerykańskich prawzorów, o których powstały ostatnio spóźnione filmy, których książki przypomniano, tudzież wreszcie wydano (na mojej półce ciągle stygnie opasły tom Listów Jacka Kerouaca i Allena Ginsberga). Kto z naszej modnej młodzieży jako pierwszy porzuci Plac Zbawiciela i wróci do swego powiatowego miasta, by dopilnować drobnego interesu taty czy brata? Ja nie. Prawdziwe przygody lubię tylko w literaturze; w życiu cenię to coś, czego się nie da wyrazić.

Serhij Żadan, Woroszyłowgrad, przeł. M. Petryk, Wołowiec 2013, ss. 376.