Prekariusze są wśród nas

Tytułowy prekariat zdefiniowany został jako odrębna grupa socjoekonomiczna, klasa społeczna, wprawdzie jeszcze bez świadomości klasowej, lecz możliwa do wyodrębnienia poprzez wskazanie braku bezpieczeństwa związanego z pracą aż w siedmiu zakresach. Niepewność sugerowana przez słowo określające tę klasę wynika więc z: (1) ograniczonych możliwości zatrudnienia, (2) możliwością zwolnienia lub złego traktowania przez pracodawców, (3) trudności w doświadczeniu awansu społecznego – pod względem statusu i dochodu, (4) zwiększonym narażeniem na wypadki przy pracy, na choroby wskutek złych warunków pracy oraz na przepracowanie w wyniku zbyt długich lub nietypowych jej godzin, (5) ograniczonych możliwości zdobycia i wykorzystania odpowiednich umiejętności i kompetencji, (6) niemożności otrzymania odpowiedniego dochodu i zabezpieczenia emerytalnego, (7) braku zbiorowej reprezentacji w postaci związków zawodowych oraz prawa do strajku. Choć nie wszystkie te niedogodności są uznawane za równie dotkliwe przez samych prekariuszy, to łącznie sprawiają one, że stanowią oni grupę o wyjątkowo niskim statusie. Ponieważ, jak uważa Standing, w wielu krajch około jednej czwartej dorosłej populacji do niej należy, a jej liczebność wciąż rośnie, będą również narastać związane z nią problemy.

Książka składa się z siedmiu rozdziałów, podejmujących kolejno problematykę: źródeł, rodzajów i kondycji prekariatu, zjawisk składających się na jego genezę i odpowiedzialnych za rozrost, struktury demograficznej prekariuszy (kobiety, młodzi, starsi), migrantów jako specyficznej odmiany prekariatu („denizeni” w odróżnieniu od „citizenów”, czyli pełnoprawnych obywateli), rodzajów pracy (w tym m.in. pracy-dla-zatrunienia), aktualnie uprawianej polityki oraz możliwych środków zaradczych. Wszystkie są warte lektury, a że układają się w logiczny ciąg, warto podążać za tokiem myśli autora. Lektura jest przyjemna, gdyż zachowanie publicystycznej potoczystości pozwala także nie-socjologom i nie-ekonomistom, radzić sobie z pojęciami i danymi pochodzącymi z tych dyscyplin.

Obarczanie odpowiedzialnością samych prekariuszy, przy jednoczesnym ignorowaniu systemowych błędów, które doprowadziły do obniżenia jakości życia większości ludzi, jest charakterystyczne nie tylko do Państwa Środka. W Wielkiej Brytanii próbuje się walczyć z bezrobociem poprzez kierowanie ludzi bez pracy na terapię poznawczo-behawioralną (krótkoterminową – osiem spotkań), tak jakby możliwości zatrudnienia, zwłaszcza stabilnego i pozwalającego na samodzielne utrzymanie się, miało od tego przybyć.

Psychologicznych wątków jest w pracy profesora Uniwersytetu Londyńskiego więcej. Analizując kondycję psychiczną prekariuszy w osobnym podrozdziale argumentuje, że doświadczają czterech A: gniewu (anger), anomii, niepokoju (anxiety) i alienacji. Przytacza wypowiedzi osób, które doświadczały w związku z pracą (niemożnością awansu) frustracji lub też wstydziły się przyznać do utraty pozycji zawodowej nawet przez najbliższymi. Wśród powszechnych problemów wskazuje też niskie poczucie własnej wartości prekariuszy i prekariuszek związane między innymi z brakiem społecznego szacunku dla ich pracy. Jednymi ze skutków utowarowienia pracy i zaniku tradycyjnych więzi pracodawców z pracownikami, a także między samymi pracownikami, są erozja zaangażowania (nie ma sensu wkładać za dużo serca w pracę tymczasową) i niedoświadczanie relacji zaufania (zatrudniający chcą wykorzystać, a inni pracownicy stanowią konkurencję). Rywalizacja o miejsca pracy sprawia, że inni ludzie postrzegani są jako zagrażający. Trudno w takich warunkach o rozwój współpracy, o empatyczne zrozumienie drugiego człowieka, o przyjazne relacje. Prekarność, choć wynikająca z sytuacji i pozycji na rynku pracy, dotyczy więc całości funkcjonowania społecznego.

Większość analiz, pomimo okazjonalnego przywoływania wiedzy psychologicznej, ma charakter makrospołecznych. W końcowych rozdziałach przedstawia krytykę aktualnej polityki i proponuje wprowadzenie zmian. Niektóre wnioski nie stanowią zaskoczenia, inne – wydają się kontrowersyjne. Na przykład proponowane przez Standinga wycofanie świadczeń pozapłacowych, które otrzymują osoby pracujące na umowę o pracę, wydaje się krokiem wstecz, w kierunku jeszcze większego rozmontowania systemu ochrony pracy. Widocznie jednak uznał on pewne procesy za nieodwracalne i chciałby polepszenia pozycji prekariatu poprzez osłabienie przywilejów salariatu. Podobnie sprzeciwia się sposobom, w które państwa, zwłaszcza europejskie, subsydiują korporacje, aby tworzyć czy utrzymywać miejsca pracy. Argumentuje, że w ten sposób nie są aktywizowane nowe osoby, lecz jedynie osłabiana pozycja większości pracowników, którym korporacje oferują niższe płace.

Niewątpliwie wartościową propozycją jest wprowadzenie dochodu podstawowego, który pozwoliłby, jak dowodzi autor, odzyskać poczucie bezpieczeństwa, kontrolę nad czasem, podjąć bardziej produktywną i wartościową pracę, a nawet odbudować więzi społeczne i reaktywować przestrzeń publiczną. Broniąc tej idei wskazuje przy tym zarówno na korzyści, których jej realizacja mogłaby przysporzyć obywatelom i gospodarce, jak i na źródła jej sfinansowania. Ciekawym pomysłem jest też, jak sądzę, powiązanie wysokości dochodu podstawowego z kondycją gospodarki, przy czym byłaby większa w okresach dekoniunktury, gdy możliwości zarabiania są mniejsze.

Ponieważ z demontażem rynku pracy wiążą się także zmiany w systemie edukacji, pozwolę sobie zakończyć tę recenzję cytatem dotyczącym tej tematyki. Choć podobnie mocnego języka i radykalnych przesłań nie ma w książce Standinga aż tak wiele, aby próbka ta mogła być reprezentatywna, jednak trudno mi jest odmówić sobie przyjemności przytoczenia tych trafnych słów.

Neoliberalne państwo od jakiegoś czasu przekształca system szkolnictwa, czyniąc go stałym elementem społeczeństwa rynkowego. Przesuwa tym samym rolę edukacji w kierunku formowania „kapitału ludzkiego” i przygotowywania do pracy. Jest to jeden z najobrzydliwszych aspektów globalizacji.

Przez wieki kształcenie postrzegane było jako proces wywrotowy, wyzwalający, kwestionujący i burzący zastany ład, w trakcie którego stawia się pytania dotyczące rzeczywistości i wspiera się rozwój rodzących się zdolności umysłowych. Przekonanie, że człowiek może kształtować świat i doskonalić samego siebie przez naukę oraz refleksję stanowiło esencję Oświecenia. W społeczeństwie rynkowym rola ta spychana jest na margines (s. 153-154).