Zażywanie fosforu w ciemności

„– Co zażywasz?
– Fosfor.
– Po co?
– Żeby się świecić.
– Zawsze byłeś gwiazdą. To cie zgubi” – brzmiała wymiana.

Ale do zguby nie doszło. Owszem, wisiał teatralnie wisielec, lecz było to tylko takie sceniczne „memento mori”, z punktu widzenia psychologii zresztą bardzo znaczące. Przypomnienie o śmierci, zgodnie z teorią opanowywania trwogi (Terror Management Theory) budzi lęk, któremu ludzie, bezwiednie, a jakże, przeciwstawiają się na niewiele sposobów. Chcą czuć się, pomimo że śmiertelni i łatwo rozkładalni, wartościowi, a więc zwracają się ku bliskim związkom z innymi (miłości, lecz nie seksowi, bo ten przypomina o ciele i jego kruchości) i ku różnym sposobom podnoszenia poczucia własnej wartości, przy czym najczęstszym, a może tylko najlepiej wybadanym, jest silniejsza identyfikacja z dominującymi w danej kulturze wartościami i normami. Lęk przed śmiercią skłania więc do bycia bardziej w zgodzie z – konserwatywnymi zazwyczaj – zakazami i nakazami, lecz również do silniejszego potępienia i surowszego karania tych, którzy te zakazy i nakazy łamią. Na bardziej abstrakcyjnym poziomie takie zaangażowanie w obronę kulturowego głównego nurtu służyć może, jak sugerował antropolog kulturowy Ernest Becker, jakiejś formie przetrwania jednostki pomimo fizycznej śmierci. Kultura bowiem może przetrwać także po naszym kresie i pomimo niego.

Dlaczego piszę o tym w kontekście wrocławskiego spektaklu? Otóż w jednej ze scen – już po tych zwisaniach na stryczku – aktorzy wyobrażają sobie, że grają za nich inni i to grają w przyszłości. Czyż nie jest to jakieś zabieganie o symboliczne przetrwanie po śmierci? Jeśli będą nas grać, to tak jakbyśmy w tych rolach przetrwali, nie ze wszystkim umarli – zdają się myśleć postaci napisane przez Kajzara. Jak później, po spektaklu wyjaśniła Pani Różewicz (synowa niedawno zmarłego Tadeusza) Helmut Kajzar pisał Wyspy Galapagos i Króla Dawida już w czasie terminalnej choroby, więc miał podwyższoną świadomość własnej śmiertelności. Zresztą pojawił się ten temat w kilku miejscach, choćby wtedy, gdy jeden z głównych bohaterów stwierdził, że świadomość ograniczoności (własnego) czasu zwiększa jego realność, czyni go fizycznie wręcz odczuwalnym. Kajzar na łożu śmierci w 1982 roku nie mógł oczywiście znać teorii Jeffa Greenberga, Sheldona Solomona i Thomasa Pyszczynskiego, bo ta powstała nieco później. Wątpliwe też, czy czytał Beckera, jednak wydaje się, że to – użyjmy tytułu jego książki nagrodzonej Pulizerem w 1974 roku – „zaprzeczenie śmierci” stało się jego udziałem. Ze względów etycznych w psychologii bada się eksperymentalnie ludzi nie oczekujących rychłej śmierci, sztucznie zwiększając im jej realność, jednak spotkanie teatralnego dzieła z refleksją psychologiczną okazało się na swój sposób możliwe.

– A z Tobą co się dzieje tak naprawdę? – zapytał Jerzy (Rafał Kwietniewski).
– A to jest pytanie z życia czy ze sztuki? – odpowiedziała Iza (Dorota Kwietniewska)
– Z życia aktorów, którzy rozmawiają o grze jako postaci w sztuce, czy z życia aktorów, którzy prywatnie są małżeństwem – chciałoby się dopytać.

Spektakl stanowi godne zwieńczenie cyklu, za którego najsłabszą część uważam tę środkową (Odejście Głodomora), gdzie przesadzono z ciemnością. Nie wszyscy zgadzają się z tą opinią. Dyskusja po spektaklu, podsumowująca tryptyk, ujawniła różnice w preferencjach. Niektóre spośród tych, którzy w teatrze najwyżej cenią słowo, mogą obyć się bez widocznego dla widza przedstawienia. Osobiście, choć słowo i tak stawiam na pierwszym miejscu, jestem przekonany, że szkoda gry aktorskiej, która toczy się w całkowitych ciemnościach. Warto światło i jego brak traktować jako dwa nieodłączne instrumenty, które nie rozstają się na dłużej niż kilkanaście sekund.

Wyspy Galapagos. Król Dawid. Reżyseria i aranżacja przestrzeni: Andrzej Ficowski. Muzyka: Jacek Modliński. Wrocławski Teatr Współczesny, Mała Scena.

Premiera: 11 grudnia 2015.
Spektakl: 13 grudnia 2015.