Legenda dzieci-powstańcow. Wysłalibyście swoje dziecko do walki w Powstaniu?

Stało się to za sprawą popularnej piosenki „Warszawskie dzieci”, znanej chyba każdemu, której fragment został dołączony do pomnika Małego Powstańca:

Gdy przeglądałem materiały związane z Powstaniem Warszawskim, zdumiało mnie to, że czynnie uczestniczyli w nim nawet małe dzieci. 8-letni „Kędziorek” (łącznik), w tym samym wieku była Różyczka Goździewska (sanitariuszka), 11-letni Wojciech Zaleski (pseudonim „Orzeł Biały”, zwiadowca). Jednak wszystkie źródła mówią o tym, że dzieci i młodzieży do walk bezpośrednich nie brano. Mit ten wzmocniony został przez pierwszy film powojenny, czyli „Zakazane piosenki”, w którym pojawili się młodzi chłopcy z butelkami z benzyną czy karabinem w ręku. W legendę tę wpisuje się także postać Antka Rozpylacza, który – jak się okazuje – w momencie walk miał 21 lat. Są za to zdjęcia małych chłopaków w za dużych mundurach z elementami uzbrojenia, ale zdjęcia te są pozowane. W powstaniu wziął udział także 14-letni Jan Ciechanowski, dziś profesor historii, autor książki o powstaniu, wznowionej kilka lat temu, który krytykuje decyzję o jego wybuchu (stanęli do walki, ale mieli tylko 3 karabiny na 170 osób).

Innym dramatem są dzieci będące ofiary wojen. Jak szacuje UNICEF ponad 90% dzieci uchodźców i migrantów przybyło do Włoch bez opieki, po drodze są sprzedawane, np. farmerom do niewolniczych prac, gdyż nie mając pieniędzy na podróż, muszą ją opłacić własną pracą. Dziewczęta i chłopcy są również wykorzystywani seksualnie. Wiele z dziewcząt, które dotarły do Włoch, było w ciąży. To są ofiary współczesnych wojen. Myśląc o małych powstańcach, powinno się także wziąć pod uwagę o tragedii milinów dzieci na całym świecie, która dzieje się tu i teraz.

Miała to być forma edukacyjna, popularyzatorska, formacyjna – dzieci bawiąc się w małych powstańców, gasząc pożary, dowiadywały się o losach swoich rówieśników w sierpniu ’44 roku. Zapowiedź wydarzenia brzmi radośnie, okraszona została kolorowym plakatem, na pierwszym planie chłopak i dziewczyna, która trzyma w dłoni smartfon. Jest nowocześnie, tak jak całe Muzeum, nie ma tutaj martyrologii, narracji „ofiarniczej” i wielkich słów. Można za to, jak informuje plakat, „zrobić sobie zdjęcie z Powstania”.

Czym jest zatem taka formuła, skoro przyciągnęła aż 1,5 najmłodszych w wieku 5-12 lat? Czy przypadkiem nie bezcześci ona pamięci o najmłodszych ofiarach powstania? Albo czy nie utrwala mitu odważnych i superbohaterskich dzieci, którzy dzielnie polegli w walce o Ojczyznę? Pytań można postawić więcej. Zwróciłem uwagę na to, nie dlatego, by ideę potępić, bo daleki jestem od ocen, ale by przyjrzeć się temu, jak obecnie można formować pamięć historyczną, której uczestnikami są także najmłodsi. Na kolorowo, radośnie, z masą gadżetów i "fajnych" zabaw (gaszenie pożaru), ale nie patrzę na te zjawiska bezkrytycznie.

W moim odczuciu gdzieś w tym przekazie znika groza i skutek każdego konfliktu zbrojnego. Powstanie nie było „fajne”, liczba poległych i zabitych jest wstrząsająca, bohaterstwo było tragiczne (wspomniane 3 karabiny na 170 osób). Tak działają jednak mechanizmy popkultury, tworzenia przyswajalnych treści, usuwania z pola widoczności tego, co jest niewygodne, brzydkie, skomplikowane i wiąże się z okrucieństwem. Popkultura estetyzuje przemoc, komercjalizuje oraz zmniejsza jej rangę i odwraca znaczenia, a co za tym idzie znieczula i wykorzystuje efekciarski sposób narracji (np. filmy akcji, w których trup ściele się gęsto).

Mnie osobiście sytuacja dzieci – małych powstańców bardzo porusza. Nie widzę w ich czynach bohaterstwa – świadomych działań, widzę za to ogromną krzywdę, niesprawiedliwość, utratę rodziny, bezpieczeństwa, wszechogarniający strach. Nie chcę ich widzieć na sztandarach, pomnikach, propagandowych memach nowego modelu patriotyzmu, czczonych jako bohaterów, prawdziwych patriotów, wzorców dla obecnego pokolenia dzieci. Tworzenie legendy ginących dzieci, gdy wiadomo było, że i tak nie miałyby szansy przeżycia, wydaje się barbarzyństwem i brakiem szacunku dla ich pamięci. Ale nie chcę podejmować się ocen działań czy postaw obecnych świętujących kolejną rocznicę Powstania, zwłaszcza z perspektywy współczesnych – może żyjąc w czasach wojny jako 12-latek, sam rwałbym się do zabijania Niemców albo zostałbym „butelkowym” (chłopcy rzucali butelkami z benzyną w samochody), ale nadal to brzmi jak romantyczna wizja dzielnego kowboja na gruzach Warszawy formułowana z perspektywy współczesnych czasów. Choć rozumiem też, że może w sytuacjach wojny nie ma wyboru, również dla dzieci. Najważniejsze, by do podobnego zdarzenia nie dopuścić nigdy więcej i takie powinno być przesłanie dla kolejnych pokoleń dzieci. I to jest – według mnie – ważniejsze niż formowanie w duchu patriotyzmu bezrefleksyjnego oraz pokazywania, że Powstanie było takie „fajne”.