LEKCJA STARSZEGO BRATA

Niedługo potem, widać to po artykułach w prasie, radiowych programach i wydawnictwach różnego typu - zaczyna się antysyjonistyczna nagonka.

Późną jesienią tego roku w socjalistycznym państwie trwają huczne obchody 50 rocznicy Rewolucji Październikowej. Po latach jest jasne, jakim paradoksem stało się wystawienie niejako z tej okazji w Teatrze Narodowym w reżyserii Kazimierza Dejmka „Dziadów”Adama Mickiewicza z Gustawem Holoubkiem w roli Gustawa-Konrada. I ze szczerością dobrego przesłania mickiewiczowskiego ze słynnego: „Do przyjaciół Moskali”.

Pamiętam ogrom emocji, wolę skupienia, żeby wszystko zrozumieć, moc oddziaływania tego przedstawienia, a Holoubka przede wszystkim. Lata mijają, a głos Wielkiego Aktora mówiącego Wielką Improwizację ciągle wibruje w mojej głowie, jeśli wracam myślami i odczuciami do tego spektaklu.

Po ostatnim przedstawieniu, o czym ukryta wiedza miasta informuje, zaczynają się protesty. Pomnik Mickiewicza w Warszawie nabiera nowej symboliki. Cenzura, zdjęte przedstawienie, dyskusje, aż do końca lutego i posiedzenia warszawskiego oddziału Związku Literatów Polskich, ze słynną rezolucją w obronie wolności słowa pisaną chyba przez Andrzeja Kijowskiego. Po latach wiem o wiele więcej. Wtedy informacje płynęły ze stojącego na stole w kuchni radia Pionier, które jakoś odbierało z szumami i świstami audycje Wolnej Europy i Głosu Ameryki. Tylko ucho trzeba było trzymać przy odbiorniku.

Jest podziemna rzeka warszawskiego życia, która pozwala żyć marzeniami o wolności i sprawiedliwości. I jest prawdziwa informacja płynąca przez wolne stacje radiowe coraz bardziej zagłuszane.

Ale jest też rzeka oficjalna, pełna pomyj. W gazetach, w „Życiu Warszawy”, które kupowaliśmy w domu, a na sobotę Mama kupowała jeszcze „Słowo Powszechne”, gdzie były jakieś fragmenciki religijne, a z parafii braliśmy jeszcze „Niedzielę” ( tak to się nazywało ?) - w tych oficjalnych gazetach zdjęcia robotników na wiecach. Z transparentami: „Syjoniści do Izraela”, „Literaci do pióra”, „Studenci do nauki”. Klasa robotnicza w wersji propagandowej mówiła - nie!!!

W telewizji, to widziałem u sąsiadów na piętrze, którzy mieli już telewizor i do których chodziło się na poniedziałkowy teatr telewizji, „Kobrę” we czwartki, czy filmy - „Bonanzę” w niedzielę, czy „Czterech pancernych..” - po dzienniku niejaki Kazimierz Kąkol, redaktor „Prawa i Życia” ma program „Pytania i odpowiedzi”. Nawijka propagandowa PRL. Zaczyna się o wichrzycielach, o bananowej młodzieży, o rewizjonistach, o niewdzięcznych dzieciach niewdzięcznych rodziców żydowskiego pochodzenia. Zohydzanie świata. Tamtejsza wersja świata post-prawdy.

Nie mogę w tych dniach marcowych usiedzieć.

Brat jest dla mnie bohaterem, choć czuje się w nim przegraną. Po kryjomu, bez opowiadania się - jadę nieraz z pętli przy ulicy Zwycięzców na Saskiej Kępie autobusem 111, który jedzie pod Uniwersytet, i na ówczesny Plac Zwycięstwa. Patrzę na miejsca Historii. Wracam do domu. I ręcznie wydaję ( piszę małymi literkami w kolumnach gazetowych na kartce A-5) gazetkę - „ Głos Domu”, gdzie komentuję, co się dzieje. Piszę o studentach, o pisarzach, o Gomułce, o bracie.

Ale coś zmienia się i tu, w krajowym otoczeniu. Nie mówi się o tym za dużo. Widać jednak że zaczyna ubywać ludzi. W szkole miałem fajnego kolegę, nie rozmawialiśmy o polityce, nigdy o jego rodzinnych korzeniach. Ale gdzieś, cichaczem daje sygnał jakoś tak przed końcem roku szkolnego, kiedy gada się o wakacjach i następnej klasie, że wyjeżdża. Wyjeżdża z Polski na stałe. Nie do końca rozumiem, o co chodzi, ale ściskam mu mocno dłoń. Już później, w Liceum będę miał kolegę, którego rodzina i on sam - zostali w Polsce, mimo nagonki i presji. Z nim rozmawiam o Marcu, o antysemityzmie, ale też o grudniu 70 roku, kiedy się to dzieje, a my jesteśmy w drugiej klasie licealnej: pełni zasadniczych pytań o Polskę.

Po latach widać, jak doświadczenie marcowe stało się kluczowe dla całego pokolenia marcowego. I to w wielu wymiarach. Bakcyl wolności, akceptacja ryzyka, gdy protestuje się w publicznych sprawach, uczenie się swobody wypowiedzi, rosnący brak złudzeń co do funkcji milicji w czysto policyjnym państwie - to osadziło się jako twórcze dziedzictwo. Nie od razu, nie u wszystkich, ale zaowocowało później jasną postawą w roku 1980, kiedy powstawała „Solidarność”. Myślę, że nawet technokratyzm i obietnice konsumpcyjne Gierka nie zniszczyły tego bakcyla, może czasowo go trochę uśpiły.

I trzeba też pamiętać, że w tej historii powojennej różnych polskich generacji - pokolenie 68 pierwsze zaczęło się ewolucyjnie wyrywać z PRL-u. Generacja i doświadczenie 56 roku jeszcze oswajały socjalizm. Pokolenie 68 zbudowało pomost pomiędzy buntem wobec peerelowskiego wzorca a wyzwoleniem mentalnym, jakie przyniosła „Solidarność”.

Ale oprócz bakcyla wolności, zrodziło się wtedy w 1968 roku jeszcze jedno. Szczep samoorganizacji. Że warto się spotykać, mieć kluby, dyskutować, ale jak trzeba - działać. Bez Marca 68 nie byłoby późniejszego KOR-u, ani podziemnych wydawnictw, ani Wolnych Związków Zawodowych. To widać - przykładowo po Bogdanie Borusewiczu, Adamie Michniku, Janku Lityńskim, Basi Toruńczyk, Ludce i Heniu Wujcach i ich biografiach. To widać po starszych braciach marcowego pokolenia: Jacku Kuroniu i Karolu Modzelewskim.

W „Iluminacji” Zanussiego są marcowe odniesienia widziane z perspektywy taterników, i szukania swojego „ja” w górskich wyzwaniach i swoistym etosie schroniska nad Morskim Okiem. Dzisiaj widać, jak symbolicznie aluzyjne było to odniesienie do grupy „taterników”, jednego z nurtu marcowej wielobarwności protestu.

Była jeszcze jedna rzecz w tym doświadczeniu. Bolesność utraty. Wypędzenie bliskich i przyjaciół w sensie prywatnym. Ale też wypędzenie z Polski, w klimacie jadu antysemickiego wielu fantastycznych ludzi, twórczych Polaków żydowskiego pochodzenia. To strata, której nic nie powetuje, choć można przy dzisiejszych możliwościach metodologicznych przeliczyć ją na konkretną stratę ekonomiczną Polski. Ale większa była strata moralna i kulturowa. Wyrwa w społeczeństwie - nie dające się już nigdy zagospodarować puste miejsce.

A obok tego pustego miejsca i żalu - jest przestrzeń nienawiści i narodowo-patriotycznej pychy, dla mnie - przestrzeń wstydu. Za to jak potraktowaliśmy koleżanki i kolegów, współobywateli, braci. Tak samo, jak niektórych sąsiadów w czasie wojny.... Bo to nie był tylko komunistyczny wybryk totalitarny. Manipulacje moczarowskiej propagandy spotkały się ze stereotypami polskich uprzedzeń, z najgorszą wersją etnocentryzmu. Tak samo, jak teraz - w ostatnich tygodniach, kiedy polski antysemicki jad rozlał się w polskiej i światowej przestrzeni publicznej.

Ale już kilka lat później, w dwudziestą rocznicę Marca, było jasne, że dziedzictwo buntu Marca 68 weszło do kanonu polskiej wolności.

I wtedy rodzi się myśl, która wcześniej krążyła - żeby pokojowo przejść z dziedzińca Uniwersytetu pod pomnik Adama Mickiewicza (choć może Rektor wystąpił o legalizację tego marszu....) Idziemy, zwartym szykiem, rozglądając się dookoła. Są milicjanci - pilnują, nie są agresywni. Tak rozwija się legalna, nielegalna manifestacja. Jedna z pierwszych takich w tamtym czasie. Jeszcze daleko do przegranych strajków Sierpnia’88, które jednak przyniosły przygotowania do Okrągłego Stołu. Mnóstwo dziennikarzy, wtedy poznaję Monikę Olejnik z „Trójki” po latach nie widzenia się ( chodziliśmy do jednej szkoły podstawowej). Widzę mnóstwo osób z Uniwersytetu, ale i z różnych kręgów warszawskiej opozycji solidarnościowej. Pod pomnikiem Mickiewicza, jak w 1968 roku - śpiewamy Hymn i składamy kwiaty, które nagle jakoś się znalazły. Oddychamy.