Stolperstein dla Sprawiedliwych

Nie ma co wspominać całej historii (kawał czasu oczekiwania w Żydowskim Instytucie Historycznym – lata 80., wreszcie awantury zrobionej w Jad Waszem przez Jurka / Itamara – kolejnego uratowanego przez Babcię) dość że wreszcie, w jednej z warszawskich szkół podstawowych odbyła się ceremonia i Babcia dostała medal.

Wreszcie pojawił się pomysł Pomnika Sprawiedliwym – były rozliczne projekty, lokalizacje, inicjatywa w Łodzi, Park Sprawiedliwych w Warszawie, ale wyraźnie odczuwano pewien niedosyt upamiętnień.

Przyznam, że jako osoba przyziemna i praktyczna uważałem, że szpital, przychodnia, system (niewielkich) emerytur, czy wreszcie współfinansowane miejsca w Domach Spokojnej Starości dla tych Sprawiedliwych, którzy nie mają rodzin, byłyby znacznie lepszym upamiętnieniem – ale wiemy – w Polsce pomnik to jednak pomnik.

Na dzień dzisiejszy ma ich powstać w warszawie dwa – jeden fundowany przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa wraz z miastem stołecznym Warszawa na Placu Grzybowskim – miejscu tak pięknie przywróconym spacerowiczom, a drugi opodal Muzeum Polin – dzieło Fundacji Ratującym – Ocaleni.

Nie będę rozwijał argumentacji odnośnie tworzenia getta żydowskich pomników w warszawskim getcie – ograniczę się jedynie do stwierdzenia, że stawianie pomnika Sprawiedliwym w miejscu, gdzie ich wysiłki spełzły na niczym jest dla mnie pomysłem niezrozumiałym.

Ale Potykacz (jak to sama nazwa wskazuje) ma również wady. Osoba, która się potknie, zobaczy świat z nieco innej perspektywy, a może i nabije sobie guza. Kiedy próbowałem zachwycić tym projektem pewnego urzędnika – usłyszałem „No, ale to musielibyśmy przy każdej tabliczce strażnika postawić”. Czy tak by rzeczywiście było - nie wiem, ale bez cienia wątpliwości bez jednoczesnego przemyślanego projektu edukacyjnego Potykacze nie miałyby sensu. Wiemy, że historia Ratujących i Ocalonych nie zawsze była jednoznaczna, że tak jak dziś nie wszyscy Sprawiedliwi chwalą się swoimi medalami, tak i wtedy ukrywanie Żyda zazwyczaj nie było powodem do dumy. Szmalcownicy, sąsiedzi, „granatowi” i „leśni” – takie były lęki powszednie Sprawiedliwych i o nie, badając przeszłość, będziemy się potykać. Żaden pomnik tego nie załatwi.

Nie mam złudzeń – ton komunikatów i medialnych doniesień, debata w Muzeum Polin, która ma przybrać formę „konsultacji społecznych”, czy zaangażowanie Pałacu Prezydenckiego w te projekty sprawią, że już niebawem miastu przybędzie kolejny pomnik. Czy posłuży on realnemu upamiętnieniu niezwykle odważnych ludzi, którzy działali w niezwykle wrogim otoczeniu – będzie bez znaczenia, jeżeli znajdzie się dostatecznie duża płyta, na której okresowo złożymy masywne wieńce – biało-czerwony i biało – niebieski.