SHARJAH – Świat muzułmański wniósł kiedyś niezwykle dużo do nauki i oświaty. Islamski złoty wiek – w czasie którego szkolnictwo i nauka kwitły w całym świecie muzułmańskim – trwał wiele stuleci i doprowadził do powstania pierwszych na świecie uniwersytetów. Dziś jednak kraje zdominowane przez muzułmanów odstają od reszty świata pod względem poziomu edukacji i badań. To się musi zmienić, jeśli ten region ma zapewnić współczesnym miejsca pracy i lepsze życie rosnącej populacji oraz dotrzymać kroku rozwijającemu się światu.

REKLAMA
Na razie tylko jeden uniwersytet z krajów muzułmańskich – turecka Politechnika Bliskiego Wschodu – znalazł się w pierwszej setce międzynarodowego rankingu szkół wyższych, a w czołowej 400 na innych listach zmieściło się zaledwie dziesięć innych uczelni. Choć nie ma międzynarodowych standardowych testów z nauk ścisłych i matematyki na poziomie uniwersyteckim, to uczniowie czwartej, ósmej i dziesiątej klasy w świecie muzułmańskim wypadają w nich poniżej globalnej średniej, wynika z badań Trends in International Mathematics and Science oraz Program for International Student Assessment. I ów rozziew się powiększa.
Co więcej, osiągnięcia naukowe – mierzone liczbą publikacji i cytatów w międzynarodowych czasopismach, a także liczbą patentów – są bardzo małe w stosunku do populacji i potencjału finansowego. Kraje muzułmańskie wydają przeciętnie tylko 0,5 proc. PKB na badania i rozwój, choć globalna średnia to 1,78 proc. PKB, a średnia w krajach OECD przekracza 2 proc. Liczba ludzi pracujących w branży naukowej w świecie muzułmańskim także odstaje od światowej średniej.
Półtora roku temu pozarządowy bezpartyjny zespół ekspertów międzynarodowych – zebrany przez Muslim World Science Initiative i Malaysian Industry-Government Group for High Technology i koordynowany przeze mnie – postawił sobie za cel zbadanie kiepskiego stanu nauki w świecie muzułmańskim i ustalenie, jak uniwersytety mogą poprawić tę sytuację. Lepsze zrozumienie rozmaitych problemów i możliwych środków zaradczych mogłoby umożliwić ponowny rozkwit nauki w krajach muzułmańskich, co przyniosłoby w dłuższej perspektywie korzyści gospodarkom i społeczeństwom.
W naszym przeglądzie stanu nauki na uniwersytetach w świecie muzułmańskim wzięliśmy pod uwagę nie tylko budżety i badania, ale także takie kwestie jak rola kobiet na rynku pracy, a ściślej robienie przez nie kariery i udział w programach badawczych. Co więcej, przeanalizowaliśmy wnikliwie – po raz pierwszy – jak wykłada się naukę na uniwersytetach w państwach muzułmańskich. Braliśmy pod uwagę metody pedagogiczne, podręczniki, język nauczania, cenzurę „kontrowersyjnych” tematów (takich jak teoria ewolucji) czy rolę religii w prowadzonych dla studentów zajęciach z nauk ścisłych.
W opublikowanym właśnie raporcie mój zespół dochodzi do wniosku, że choć ogólnie nauka w świecie muzułmańskim stoi na kiepskim poziomie, można wiele zrobić, by skutecznie i wydajnie ów stan poprawić. Przedstawiamy konkretne zalecenia dla placówek naukowych, narodowych instytucji politycznych i innych interesariuszy, takich jak akademie nauk, stowarzyszenia branżowe czy organizacje obywatelskie.
Dla placówek naukowych jednym z głównych celów powinno być wzmacnianie u studentów zdolności do kreatywnego myślenia i krytycznej analizy. Aby to osiągnąć, zespół zaleca poszerzenie wykształcenia studentów nauk ścisłych o przedmioty z zakresu humanistyki, nauk społecznych, filologii i komunikacji. Zarazem eksperci zalecają przyjęcie wypróbowanych międzynarodowo i prawdziwych metod nauczania, zwłaszcza aktywnej nauki i podejścia krytycznego. Oczywiście taka zmiana wymagałaby przeszkolenia wykładowców z tych metod.
Profesorów powinno się także zachęcić, by poświęcili się pisaniu podręczników i prowadzeniu badań naukowych, a nie tylko publikowaniu kolejnych prac. To zalecenie może się wydawać zaskakujące, zważywszy na niską wydajność naukową w krajach muzułmańskich. Ale prawda jest taka, że przyniosłoby to więcej realnych korzyści niż skupienie się wyłącznie na publikacjach, co nieuchronnie zachęca do plagiatowania i produkowania kiepskich prac.
Zespół zaleca też, by narodowe instytucje polityczne dały uczelniom więcej pola do innowacji (zwłaszcza w dziedzinie programów) i rozwoju (w sferze programów oraz współpracy), tak by każdy mógł się rozwijać swoim trybem, uwzględniając swe silne i słabe strony. Eksperci wzywają też wszystkie instytucje do podejścia merytorycznego i unikania sztuczek w rodzaju płacenia za „współpracę”, by zwiększyć liczbę publikacji. Dla szybkiego skoku w rankingach nie warto ryzykować szkód dla reputacji w dłuższej perspektywie.
Te kroki wymagają programu zmian oddolnych. Dlatego zespół wezwał wszystkie uczelnie w świecie muzułmańskim do dobrowolnego przystąpienia do programu NEXUS (Network of Excellence of Universities for Science). Ta nadzorowana przez nasz zespół grupa akademików, wybrana przez samych naukowców – a składająca się z dziekanów uczelni i wydziałów, którzy wiedzą, że zmiany musi zapoczątkować środowisko akademickie – wdroży kroki opracowane przez nasz zespół.
Liczymy na to, że kiedy starania pierwszej grupy uniwersytetów zaczną przynosić efekty, do programu dołączą kolejne instytucje. Ten trend wywrze presję na ministerstwa, regulatorów i inne instytucje polityczne – najbardziej przeciwne zmianom – by podjęły odpowiednie kroki.
Uniwersytety to ośrodki badań, krytycznego myślenia i ożywionej debaty, gdzie kolejne pokolenia nie tylko poznają ustalone fakty i teorie, ale też uczą się analizować idee, wyszukiwać błędy i tego, jak wzbogacać oraz rozszerzać naszą bazę wiedzy. W czasie kiedy świat muzułmański stoi przed bezprecedensowymi wyzwaniami, trudno przecenić znaczenie stworzenia zdrowego środowiska akademickiego.

Nidhal Guessoum jest profesorem fizyki i astronomii na American University of Sharjah w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Koordynował zespół pracujący nad programem nauk ścisłych na uniwersytetach w świecie muzułmańskim.