Wojna i pokój

Pruski teoretyk wojny generał Carl von Clausewitz (1780-1831) jest autorem słynnego dzieła pt. „O wojnie” oraz chwytliwych maksym, m.in. że „wojna jest jedynie kontynuacją polityki innymi środkami” czy „pokój to zawieszenie broni pomiędzy dwiema wojnami”. Przez wiele lat tezy Clauzewitza uważane były za uniwersalną wykładnię natury wojny, a on sam za geniusza „sztuki wojennej”, którego myśli – mimo upływu lat i wielu zmian cywilizacyjnych i technologicznych zachodzących w świecie - wciąż wykorzystywane są przez wojskowych i politologów, a także w sferze ekonomicznej i zarządzania organizacjami. Krytyczną refleksję z twierdzeniami Clauzewitza podjął jednak XX-wieczny francuski myśliciel z zakresu teorii polityki Paul Michel Foucault (1926-1984), który pytał: „Jak, kiedy i dlaczego wyobrażano sobie, że to, co dzieje się poniżej i w stosunkach władzy, jest wojną? Kiedy, jak i dlaczego ktoś wpadł na pomysł, że jest to rodzaj nieprzerwanej bitwy, która kształtuje pokój i że porządek cywilny jest w zasadzie początkiem bitwy? Kto (…) szukał (…) w błocie bitew zasady, która pozwala nam zrozumieć porządek, państwo, jego instytucje i historię?”. Foucault zakwestionował clausewitzowską naturę relacji między wojną a pokojem prowokując twierdzeniem, że to nie „wojna jest kontynuacją polityki innymi środkami”, lecz to „polityka jest kontynuacją wojny prowadzonej innymi środkami”. Dla niego władza nie jest siłą liniową, lecz relacją kształtowaną m.in. przez sposoby myślenia w świecie polityki i mediów, w zachowaniach, a nawet w sferze znaków i symboli. Znajomość dyskursów społecznych przekłada się na działania w dziedzinie społecznej, prawnej, językowej, instytucjonalnej, rządowej i gospodarczej, czyli na władzę rozumianą jako praktyczna wykładnia wiedzy. Foucault postrzegał władzę jako złożoną grę rozproszonych i niejednolitych relacji funkcjonujących w społeczeństwie. Dlatego to polityka jest kontynuacją wojny za pomocą innych środków, bo rola władzy politycznej polega na „wykorzystywaniu pewnego rodzaju cichej wojny do ponownego przypisania tych relacji siłą”. Wg Foucaulta, „władza jest sprawowana przez gromadzenie dyskursów, w tym, ale nie wyłącznie, przez pokój i wojnę”, i wyraża się w interakcjach między współzależnymi podmiotami: państwami, klasami, interesami gospodarczymi, siłami społecznymi, itp.

• Po pierwsze, jednym ze sposobów sprawowania władzy jest legitymizowanie różnych zachowań, w tym wojny. Jeśli wojna ma być polityką wyrażaną za pomocą innych środków, to wymaga dorozumianej zgody uczestników relacji międzypaństwowych i międzyludzkich, że wszyscy będą postępować zgodnie z przyjętymi konwencjami związanymi z koncepcją wojny i pokoju. Charakter współczesnych zagrożeń i wyzwań pokazuje, że tak się nie dzieje.

• Po drugie, uczynienie polityki funkcją wojny zaciera zasady, według których wojna może być prowadzona. Współcześnie wojny rzadko są wypowiadane, ale zasady ich prowadzenia są utrzymane w mocy i wyraźnie rozgraniczają sferę wojskową od politycznej oraz wojnę od pokoju. Tym niemniej, aktorzy niepaństwowi (zwł. ugrupowania terrorystyczne) chętnie wykorzystują istniejące zasady w sposób instrumentalny na własną korzyść, legitymizując działania zbrojne mimo założenia, że prowadzenie wojny powinno być prerogatywą państw. Co więcej, zamazywana jest granica między wojną klasyczną (rozumianą jako instrument realizacji interesów przez państwo) a wojną domową (rozumianą jako instrument stosowania przemocy przez władzę w państwie w stosunku do obywateli). Ma to swoje określone praktyczne skutki, np. legitymizuje funkcjonowanie podmiotów niepaństwowych, co jest szczególnie niebezpieczne wtedy, gdy dążą one do osiągnięcia własnych celów metodami opartymi na stosowaniu przemocy.

• Po czwarte, wartość koncepcji Foucaulta wyraża się w wykazaniu, że strategia działania państw powinna uwzględniać całą złożoność i konteksty, w których władza i wiedza przecinają się. Sprawą otwartą, ale bardzo ważną dla przyszłości państwa i jego relacji z innymi podmiotami jest to, czy wiedza, na której opiera się władza, jest przejrzysta i ideologicznie wolna.

• Po piąte, uniwersalne maksymy „są z pewnością uwodzicielskie”, ale upraszczają problemy, eliminując złożoną grę występujących w społeczeństwie relacji i kontekstów, przez co nie dostrzegamy przyjętych założeń, ustawiamy łatwe granice własnego myślenia i powielamy wcześniejsze błędy. Dominujące dyskursy o pokoju i wojnie ograniczają więc nasze koncepcje strategii przede wszystkim do tego, co wydaje się być naiwnym rozumieniem władzy.