Coraz trudniej znaleźć bałtyckiego śledzia

Justyna Kąpa, Mikołaj Koss, Monika Selin, SMIOUG: Śledź był zawsze ważnym gatunkiem dla rybaków z Półwyspu Helskiego. Dzięki niemu rozwinęło się tu osadnictwo, a miejscowości takie jak Hel czy Jastarnia uzyskały szansę zaistnienia na mapie. Niestety, coraz częściej zapomina się tu o tym ważnym elemencie historii i tradycji. Niewiele mówi się o jego biologii, o znaczeniu bałtyckich zasobów śledzia nie tylko dla człowieka, ale także innych gatunków ryb oraz ssaków morskich. W mało której restauracji serwującej „ryby prosto z morza” można spróbować klasycznego, smażonego śledzia. Dziś połowy tego gatunku są limitowane, a mimo to stan stad śledzia w Morzu Bałtyckim, z wyjątkiem Zatoki Ryskiej, jest zły i nie zapewnia reprodukcji na bezpiecznym poziomie. Wszystko to sprawiło, że postanowiliśmy właśnie śledzia uczynić gatunkiem przewodnim tegorocznego, siedemnastego już, Dnia Ryby w Helu.

Osiąga mniejsze rozmiary i posiada mniejszą liczbę kręgów. Jego tempo wzrostu jest również wolniejsze niż u śledzia atlantyckiego, ale dojrzewa znacznie wcześniej, nawet już w końcu drugiego roku życia.

Śledź, choć na pozór nie wyróżnia się niczym szczególnym na tle innych ryb, odegrał kluczową rolę w życiu wielu społeczeństw w Europie, ale także w Azji i Ameryce. Był, zaraz obok ziemniaków czy pszenicy, jednym z najbardziej istotnych źródeł pożywienia na naszym kontynencie. Stanowił przedmiot handlu, z jego powodu nakładano podatki czy budowano miasta. Z pewnością to właśnie z tej przyczyny, a także ze względu na jego lśniącą skórę pokrytą srebrnymi łuskami zyskał on przydomek bałtyckiego srebra lub szerzej: srebra morza. Bardzo obrazowo opisuje znaczenie śledzia tuż po zakończeniu II Wojny Światowej Augustyn Necel w „Moich wspomnieniach”, przywołując tam wspomniany przydomek. We wrześniu 1945 roku przy Helu pojawiła się podobno tak ogromna ławica śledzi, że cała woda wyglądała jak falujące srebro. Oba porty helskie - wojenny i rybacki - były pełne ryb, które łowili wszyscy bez względu na posiadany sprzęt i umiejętności. Rybacy nawet na małych łodziach, o długości pięciu metrów, łowili w tych dniach po około dwie tony śledzi dziennie – pisał Necel. Dziś taka sytuacja nie może mieć miejsca, bo bałtycka populacja tego gatunku, choć nadal istotna dla wielu organizmów i objęta limitami połowowymi nie jest już ani tak liczna ani stabilna jak niegdyś.

Jak pokazują badania oraz efekty samych połowów nie „żyje” mu się najlepiej. Zmieniające się warunki środowiska, ocieplenie klimatu, spadek zasolenia, presja połowowa prowadzą do tego, że stan śledzia w Morzu Bałtyckim, z wyjątkiem Zatoki Ryskiej, jest zły i nie zapewnia reprodukcji na bezpiecznym poziomie.

Połowy stada śledzi centralnego Bałtyku - podobszary 25-29 i 32, bez Zatoki Ryskiej- w latach 1974-2005 malały – z ponad 300 tys. ton w latach 70. do zaledwie 90 tysięcy ton w latach 2004-2005. W następnych latach połowy rosły, w roku 2017 przekroczyły 200 tysięcy ton, ale w 2020 spadły do 177 tysięcy ton śledzi. W tymże roku flota polska odłowiła 36 tysięcy ton tych ryb, czyli ok. 10% mniej niż w latach 2016, 2017 i 2019. Stado to jest określane jako odławiane zbyt intensywnie i ze „zwiększonym ryzykiem utraty pełnej zdolności do odnawiania”. ICES zaleca w 2022 roku dla tego stada połowy w granicach 52,4-87,6 tysięcy ton.

Prognozuje się, że w wyniku zmian klimatycznych zasolenie Morza Bałtyckiego spadnie, a temperatura jego wód wzrośnie na skutek rosnącej temperatury powietrza i ilości opadów atmosferycznych. Niskie zasolenie u ryb morskich, do których zaliczamy także śledzie, wywołuje stres fizjologiczny, a także może spowodować wycofanie się gatunków z zajmowanych przez nie rejonów lub zmniejszenie ich liczebności na tych obszarach. Dane zebrane w ciągu dwóch dekad pokazują, że wzrost temperatury wody w Bałtyku jest jednym z głównych czynników powodujących wcześniejsze pojawianie się i wzrost larw bałtyckiego śledzia. Zmiany czasowe cyklu biologicznego tej ryby mogą mieć krytyczne znaczenie dla przetrwania innych gatunków, w związku z powstaniem rozbieżności czasowej pomiędzy ofiarą a konsumentem, w szczególności na wczesnych etapach życia.

Ekosystem Morza Bałtyckiego jest bardzo wrażliwy, nie każdy organizm jest w stanie dostosować się do panujących w nim warunków. Bałtyk jest bowiem płytki, niemal z każdej strony otoczony lądem, jego zlewisko zamieszkuje około 85 milionów osób, a wody są słonawe i dość chłodne. Wszystkie te czynniki sprawiają, że jego różnorodność biologiczna nie jest wysoka, ale te organizmy, którym udało się przystosować, są licznie reprezentowane. Mieszkańcy Bałtyku nie mają dublerów, ich powiązania międzygatunkowe są bardzo silne. Jeśli jeden gatunek miałby zniknąć, z pewnością nie pozostanie to bez wpływu na inne. Śledź w stadium larwalnym odżywia się mikroskopijnymi glonami, zaś jego narybek i osobniki dorosłe żerują na zooplanktonie. Sam natomiast jest pokarmem dorszy, troci i łososi, a także ssaków morskich: fok i morświnów. Wszystkie ogniwa w bałtyckim łańcuchu troficznym są więc ze sobą nierozerwalnie związane i brak któregokolwiek z nich z pewnością naruszy tę kruchą równowagę.

Być może dopiero Dzień Ryby bez ryb mógłby uświadomić ludziom, jak dużym zagrożeniem dla bałtyckiej ichtiofauny jest presja ze strony człowieka i jak niewiele brakuje, aby niektóre gatunki ryb po prostu zniknęły z bałtyckiego ekosystemu. Pamiętajmy, że bez ryb nie będzie innych gatunków ryb, ale także ssaków morskich – fok i morświnów, a także rybaków. Ważna jest więc wiedza o współodpowiedzialności za stan otaczającego nas środowiska, także morskiego. Aby przyszłe pokolenia mogły w pełni korzystać z zasobów Morza Bałtyckiego i odkrywać srebro Bałtyku, należy zatroszczyć się o jego dobrostan dziś.