On bullshit - czyli kto nam wciska kit?

Trudno mi opisać ulgę, jaką poczułam przewracając ostatnią stronę niewielkiej książeczki Harry’ego G. Frankfurta On Bullshit (polski tytuł: O wciskaniu kitu).

Po wielu latach zdałam sobie sprawę, że istnieje termin (ba!, cała teoria), doskonale odzwierciedlający problem, jaki powraca do mnie w kontaktach interpersonalnych. Kiedyś sądziłam, że właściwą nazwą tego fenomenu jest postmodernizm (na studiach filozoficznych słowo to pojawiało się w kontekście chaotycznych rozważań, nudnych tekstów i nie spełniających rygorów logiki rozumowań). Okazało się jednak, że tym, co doprowadzić może do szewskiej pasji, nie tylko osoby zajmujące się zawodowo poszukiwaniem prawdy, jest BULLSHIT nazwany po polsku WCISKANIEM KITU.

"Wciskający kit ukrywa przed nami, iż to, czy mówi prawdę, czy nie, jest mu całkowicie obojętne; mamy się nie zorientować, że nie przyświeca mu ani chęć powiedzenia prawdy, ani też chęć jej ukrycia... rządzi się i kieruje motywami niemającymi nic wspólnego z troską o zgodność z rzeczywistym stanem rzeczy."

Mówiąc prościej, wciskanie kitu to nie popularne ściemnianie, podczas którego celowo zostajemy wprowadzeni w błąd. Bullshit wywodzi się ze sceptycyzmu, zupełnego braku wiary w to, że cokolwiek można zidentyfikować jako prawdziwe lub fałszywe. Wciskający kit, w obliczu takiego stanu rzeczy, nie decyduje się jednak na szlachetne milczenie, ale wypowiada się na temat faktów zupełnie nie zwracając uwagi na to, jaki związek to co mówi ma z rzeczywistością.

W praktyce wciskający kit mówi zatem o tym co sądzi, podkreślając, że tak być może, ale nie musi, a właściwie problem jest nierozwiązywalny. W mojej ulubionej dziedzinie (etyce) bullshitter skupia się na swojej intuicji, swoim osądzie i odczuciach, bo to one są dla niego oazą pewności na morzu relatywizmu. W końcu do „prawdy” o sobie samym dotrzeć można i z przedtelewizorowej kanapy. Wnikliwa analiza faktów to zaś długi i żmudny proces. Wymaga kształcenia, czytania artykułów (a czasem - o zgrozo! - książek), konstruowania swojego badania w sposób metodologicznie poprawny, weryfikacji tezy w obliczu najnowszych odkryć. Tyle zachodu a przecież i tak: wszystko jest względne!

Bullshitter-etyk zaczyna zwykle od twierdzenia, że różne wspólnoty mają różne prawdy, kończy zaś na tym, że każdy człowiek ją ma i wszystkie należy szanować. Jako subiektywista nie jest w stanie przeprowadzić rozsądnej dyskusji, ponieważ w zetknięciu z innym subiektywistą nie ma żadnego punktu odniesienia, na którym mógłby oprzeć swoje racje. W obliczu informacji - o obrzezanych wbrew własnej woli dziewczynkach, gwałconych i oskarżanych z tego tytułu o cudzołóstwo kobietach, dzieciach wykorzystywanych do ciężkiej pracy w kopalniach i fabrykach, wycinanej pod uprawy paszy dla zwierząt Amazonii, zabijanych w celu produkcji oleju palmowego orangutanych - usłyszmy od niego niewiele mówiące, acz zgrabnie sformułowane twierdzenie ogólne np. tak to bywa a następnie odniesienie do własnych doświadczeń: A co, u nas jest lepiej? Ja od tygodnia się nie mogę dostać do kardiologa.
Bullshitter nie rozumie, że gdybyśmy zajmowali się jedynie wciskaniem kitu, wyzwolenie niewolników, równouprawnienie kobiet, poszanowanie praw dzieci i praw zwierząt byłyby zaledwie życzeniami wypowiadanymi w najlepszy wypadku nad resztkami urodzinowego ciasta.

MÓWIMY O TYM, NA CZYM SIĘ NIE ZNAMY - robimy to z powodu przekonania, że:
LUDZIE POWINNI MIEĆ ZDANIE NA KAŻDY TEMAT - a nawet, że:
MAMY MORALNY OBOWIĄZEK OCENIAĆ BIEŻĄCE WYDARZENIA.

Kiedy rozmawiamy z bullshitterem mamy więc wrażenie odbijania się od ściany. Nie odpowiada na pytania, mówi jakby obok, najczęściej przywołując zasłyszane frazesy, sztampowy zestaw haseł, które zawsze ma gotowe w rękawie. Ucieka od rozmów poważnych, bo przecież szkoda czasu, jak się i tak do niczego nie dojdzie. Nie filozuj - można usłyszeć, jeśli z pełną troską chcemy mu opowiedzieć o najnowszych badaniach wskazujących na poprawność argumentów.

Dobrym przykładem wciskania kitu była ostatnia dyskusja w sprawie UBOJU RYTUALNEGO. Nie ma chyba osoby, która nie miałaby czegoś do powiedzenia w tej sprawie. Niektórzy więc uznali za swój obowiązek nieustanne ocenianie sytuacji i podkreślanie własnego zdania, nawet jeśli brzmiało zupełnie niedorzecznie. Zaczęło się zatem od mówienia o miłości Boga tuż przed głosowaniem, a skończyło na przypisywaniu antysemityzmu obrońcom praw zwierząt. W tym wszystkim zupełnie zapomniani zostali główni bohaterowie spektaklu, których los przez zmianę sposobu zabijania znacząco się nie polepszył (warto przeczytać rozmowę z prof. Andrzejem Elżanowskim, która o tym traktuje). Tymczasem zdążyliśmy się uwikłać w dyskurs, którego głównym elementem stał się wyścig w konkursie na moralną nieskazitelność, a tym samym zakitowaliśmy się na amen!

Zastanawiam się zatem ilu z nas podejmie zmagania z intelektualnym lenistwem, zanim okaże się, że kitu nawet szpachelką wyciągnąć się nie da, a przy okazji niejedna szyba została stłuczona?

Polecam serdecznie: H. G. Frankfurt, O wciskaniu kitu, Świat Literacki 2008