Młodzież woli krakowiaka. Folklor zyskuje coraz więcej zwolenników

Jestem związania z tym środowiskiem od wczesnych lat młodości. Zaczęło się od folkloru podhalańskiego. Wszystko przez moją ciocię, którą traktuję jak drugą mamę Zofię Karpiel-Bułeckę. Regularnie odwiedzałam ją w Zakopanem. Tam co sierpień odbywa się Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich (MFFZG). Jest to jedna z najstarszych imprez tego typu na świecie, skupia górali z różnych zakątków globu.

Dostrzegłam, że jest to niezwykle barwne i złożone zjawisko. Do tego niesamowita wymiana energii i ciekawe międzykulturowe studium socjologiczne. Przecież festiwal to nie tylko scena, ale także kulisy. Postanowiłam zbadać, co łączy, a co dzieli górali z całego świata zjeżdżających pod Giewont. Najpierw pomagałam przy organizacji jako wolontariuszka i pracownik, aż wreszcie powróciłam jako badacz. Festiwal pod wieloma względami ukształtował mnie badawczo. Ostatecznie był jednak jedynie przystankiem. Jako członek Studenckiego Zespołu Góralskiego „Skalni” UR z Krakowa występowałam na innych festiwalach w Polsce i za granicą, równolegle je porównując z Zakopanem, i tak powoli rozwinął się szerzej zakrojony projekt badawczy.

A dlaczego archaiczne? Strój regionalny zawsze ulegał pewnym przeobrażeniom i wpływom różnych kultur. Ponadto dziś poza tzw. klasyczną odsłoną mamy swobodną modę folkową i etnodizajn. Niestety podobne krzywdzące opinie o festiwalach folklorystycznych wciąż funkcjonują w środowisku zewnętrznych obserwatorów. Takie imprezy kojarzą się w Polsce z dawnymi cepeliadami na usługach władzy bądź z odgrzewanymi kotletami, niemodnymi i sztucznymi skansenami dla zacofanych fanatyków.

Międzynarodowe odsłony takich imprez stanowią z kolei szansę na faktyczne, a nie tylko pokazowe, poznawanie się ludzi z różnych grup kulturowych. Uczestniczą oni w festiwalach przede wszystkim dla wzajemnego spotkania, a nie tylko dla scenicznego blichtru.

Uczestnicy dowiadują się wiele o sobie i innych. Ciekawe jest to, że bardziej od różnic zaskakiwały ich podobieństwa: ten sam krok w tańcu, podobny motyw na stroju. Mimo odległości geograficznej nagle okazuje się, że nucą te same melodie. Od zawsze fascynowało mnie zjawisko migracji pieśni ludowej – to, jakie przyjmuje warianty w różnych regionach. Takie chwile zazwyczaj kończą się na wspólnych śpiewach i graniu – słowa są inne, ale melodia podobna.

Dochodzi do wymiany doświadczeń. Dzieje się to jednak przy zachowaniu własnej tożsamości. Zaobserwowałam jednak też inne ciekawe zjawisko. Chodzi o wielopoziomowy przepływ symboli i wzorów kultury – tzw. interfolklor. Rodzą się wówczas treści już nie tyle wielo- co transkulturowe – nie suma, a synergia ukazująca istniejące dziedzictwo kulturowe w nowym świetle.

Każdy festiwal ma pewne stałe, powtarzające się elementy, z drugiej strony każdy jest inny, ma swoją niepowtarzalną atmosferę. Jeśli miałabym jednak wskazać na pewne wyznaczniki polskich festiwali, to częściej niż w innych badanych przeze mnie krajach mają formę konkursową.

Twórcy festiwalu podkreślają, że jednym z jego kluczowych wyznaczników jest wspólna zabawa, do której zalicza się też przecież rywalizacja.

Temat festiwali folklorystycznych jest wyjątkowo skąpo relacjonowany przez media w Polsce. Proponuję spojrzeć na Węgry. Folklor cieszy się tam dużym uznaniem. Mają nawet folklorystyczny Talent Show – „Fölszállott a páva”. O jego popularności świadczy fakt, że jest nadawany w sobotnie wieczory po głównym wydaniu wiadomości.

Podobnie jest na Bałkanach, w Chorwacji, Serbii, Bośni, Bułgarii, Rumunii, Turcji czy chociażby na bliższej nam Słowacji. Tam transmisje z międzynarodowych i lokalnych festiwali folklorystycznych są niemal na porządku dziennym. Są nawet osobne stacje telewizyjne poświęcone tradycjom danego regionu.

W Polsce obok tzw. klasycznych imprez folklorystycznych mamy obecnie ogromne zróżnicowanie oferty festiwalowej. Od emigranckich festiwali etnicznych (Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych w Rzeszowie), przez festiwale tematyczne korespondujące z ruchem kulturalnym niszowym i popkulturowym (Festiwal Kultury Kresowej w Mrągowie), aż po festiwale folkowe, wielokulturowe, inspirowane, „skrzyżowania kultur”. Mowa o takich imprezach jak Festiwal Folkowy Polskiego Radia „Nowa Tradycja” w Warszawie czy Festiwal Muzyki Tradycyjnej Rozstaje/Crossroads w Krakowie.

Jest bardzo zróżnicowany. Przykładowo tradycje mieszkańców nizin różnią się od tych panujących w górach. Z kolei w obrębie samych górali polskich etnografowie wymieniają kilkanaście grup. Obecnie pracuję nad autorskim projektem, celem którego jest m.in. rozbicie hegemonicznego góralskiego mitu jako jednorodnej materii. Projekt nosi tytuł „Podhalańskie (góralskie) mitologie” i poświęcony jest współczesnym obliczom kultury podhalańskiej. Zrodziła się ona bowiem w tyglu różnych grup emigrujących na te tereny w różnym czasie. To wynik syntezy ludowej kultury polskiej (czy raczej chłopskiej kultury rolniczej napływającej m.in. z Małopolski) z elementami słowackimi, węgierskimi, ale także z niemieckimi, rusińskimi, żydowskimi, ormiańskimi, romskimi… a wreszcie z koczowniczymi grupami pasterzy wołoskich. Nie możemy zatem mówić nawet o monolicie kultury góralskiej, a co dopiero o ogólnopolskiej.

Fenomen Podhala zrodził się z zachwytu inteligentów i artystów oraz patriotycznych wizji działaczy politycznych, którzy stworzyli mit apoteozujący. W następnej kolejności przyjęli go sami Podhalanie, którzy dzięki temu ugruntowali swoją tożsamość, świadomość swojej kultury oraz poczucie wspólnotowości i wartości. Stali się dumni i honorowi. Szybko również wyczuli, że może im to przynieść realne korzyści. Rozwiązania elit adaptowali więc na swój własny sposób. I to jest siłą tej kultury, jest ona ciągle żywa.

Pod wieloma względami na pewno. Podhale uchodzi za symbol polskości. Warto jednak przyznać, że istnieje wyraźna dychotomia: góral-ceper. Przynależność do szeroko pojętej rodziny karpackiej bardzo często jest dla górali ważniejszą identyfikacją i punktem odniesienia niż utożsamianie się z innymi regionami Polski. Ponadto górale stworzyli dwa wyraźne oblicza swojej grupy i jej kultury. Oblicze zewnętrzne, frontalne, sceniczne, niejako to na pokaz oraz oblicze zakulisowe, dostępne jedynie dla nich samych i dla wtajemniczonych, które różni się od wizerunku turystycznego. O tym, jak wygląda to drugie, można przekonać się osobiście, biorąc udział np. w festiwalach folklorystycznych. Jako widz albo czynny uczestnik.