Portret polskiego studenta. "Uczelnie działają w myśl zasady: im więcej studentów, tym więcej forsy"

Tryb nauki jest ciągle tradycyjny – wykłady, seminaria, studenci siedzą i słuchają profesora. Coraz częściej siedzą znudzeni. Większe zaangażowanie widać np. na kierunkach ścisłych, gdzie studenci bardzo często wiedzę teoretyczną pogłębiają we własnym zakresie, muszą też przygotować się do kolejnych zajęć, żeby rozumieć, o czym będzie mowa. Wreszcie na rynku pracy często liczy się nie tylko dyplom, ale i konkretna wiedza w zdefiniowanym obszarze. Na kierunkach humanistycznych i społecznych studenci zwykle nie czytają lektur. Dodam, że nie jest to jedynie problem w Polsce. Myślę, że powinniśmy przyjąć, że znaczna część teorii jest w książkach, duża część wiedzy i informacji – w Internecie. Studenci powinni wiedzę i teorię zdobywać sami. A teraz poświęca się na to wykłady.

Studenci w trakcie zajęć często z przejęciem i napięciem wpatrują się w swoją komórkę lub ekran notebooka. Ci, którzy starają się słuchać, trzymają długopis w ręku i kombinują, co zapisać. Po co, skoro wszystko jest już zapisane. To marnowanie czasu. Znajdą to wszystko w internecie i w bibliotece. Zmienia się status wiedzy w naukach społecznych, narasta przekonanie o jej arbitralności. Jedni analizują szkołę jako "wytwórnię" kompetencji mierzonych testami, inni spoglądają na szkołę, jak na sposób podtrzymywania niesprawiedliwego porządku społecznego. Coraz trudniej o kanon, stabilny korpus wiedzy, niekwestionowany paradygmat. Także w logice, czy historii, która niby jest wiedzą o niekwestionowanych faktach i zdarzeniach z przeszłości. Pojawia się coraz więcej dyskursów i paradygmatów podważających się nawzajem. A w internecie wiedza i informacja są nieoznaczone, nie ma hierarchii znaczeń. I coraz trudniej jest wytłumaczyć, co jest ważniejsze; czy to, co powiedział Kowalski, Kawalec, Kant, czy Kopernik.

W tej sytuacji nauczyciel akademicki mniej powinien – moim zdaniem – skupiać się na systematycznym przekazie wiedzy, bardziej być przewodnikiem po wiedzy, interpretatorem. Idealnie byłoby, gdyby student uczył się w domu, a na zajęcia przychodził analizować problemy, interpretować kontrowersje… Z drugiej strony wielu studiujących oczekuje też wiedzy technicznej, typu "know how", jak szybko i skutecznie osiągać to, do czego dążą: sukces w pracy, powodzenie, pieniądze, albo rozmaite specyficzne sprawności w rozmaitych dziedzinach.

Przede wszystkim…

Zapewne to by nie zaszkodziło. Studenci powinni być lepiej procentowo lokowani na kierunkach. Jest nieprzerwana potrzeba absolwentów kierunków technicznych. Stale się rozwijają nowe dziedziny. Potrzeba coraz to nowych ekspertów od biotechnologii, nanotechnologii, biomedycyny. W Polsce niestety bardzo często proporcje zależą od podaży. Kierunki społeczne i humanistyczne jest łatwiej otworzyć. Mam na myśli zaplecze techniczne i profesorskie. Także z tego powodu tak wiele osób studiowało edukację, a nie fizykę czy nauki eksperymentalne.

Mamy nadmiar kierunków pedagogicznych, pół-ekonomicznych, zarządzania, nadprodukcja jest też w naukach społecznych i humanistycznych. Mamy całą armię nauczycieli – około 600-700 tys. Tymczasem jeden rocznik w czasie wyżu to około 700 tys. uczniów, a w niżu około 400 tys.

Błędem ministerstwa jest, że płaci od studenta. Kierunki, jak zarządzanie, politologia, nauki społeczne, dziennikarstwo nie utrzymują się przecież z grantów na badania, o które starają się wydziały techniczne. Z tego powodu uczelnie stworzyły, o czym już wspomniałem niezliczone programy i specjalizacje np. na zarządzaniu: zarządzanie wiekiem, zarządzanie telewizją, zarządzanie reputacją; zarządzanie ryzykiem niewłaściwego zarządzania – pewnie też niedługo powstanie taka specjalizacja. To bardzo rzadko odpowiada na potrzeby rynku, a studenci nie są przygotowani do oczekiwań pracodawcy.

I jest on zdecydowanie lepszy. Studenci zmuszani są do większej aktywności. W Oxfordzie, co tydzień pisze się esej, na innych uczelniach regularnie studiuje się tzw. przypadki (case study), to angażuje, zmusza do myślenia, przygotowuje praktycznie do pracy. Wielu młodych ludzi idzie niestety tam, gdzie łatwiej. W mojej ocenie studia powinny być bardziej selektywne. Po licencjacie na magisterskie studia nie powinni przechodzić wszyscy, a jedynie najlepsi. Rozwiązaniem byłoby np. płacenie uczelni dwu krotności tego, co za licencjat. Wtedy na studia magisterskie nie byliby brani wszyscy. W tej chwili to marnowanie pieniędzy.

Praktyki, staże są bardzo istotne. Pozwalają zweryfikować wybrany kierunek i realnie ocenić szanse zatrudnienia po nim. Znaczna część studentów na społecznych kierunkach chce zdobyć dyplom jak najmniejszym wysiłkiem. Wiedzą, że zdobywana wiedza jest praktycznie nieprzydatna na rynku pracy. Nie zależy im.

Tak. Każdy chętny otrzymywałby wówczas kredyt na dobrych warunkach. Spłacałby go po studiach, kiedy dostałby pracę.

Dlatego trzeba by to rozsądnie wyliczyć, żeby nie zadławić i nie zniechęcić tego młodego człowieka (małe raty, niskie odsetki i tak, by nie blokować dla wielu bardzo ważnego kredytu na mieszkanie). Płacąc za studia student wiedziałby jednak, że musi się uczyć, że to mu się przyda i opłaci. Studia wyższe to inwestowanie w siebie. Skoro ktoś wybiera np. studia prawnicze, które kosztują i zapewnią mu w przyszłości dobrze płatną pracę, to niech za nie płaci.

Dlaczego studia mają być płacone jedynie z budżetu, czyli z podatków tych, którzy pracują i albo już studiowali, albo już nie będą studiować? Być może wielu podatników wolałoby tę część swojego podatku, która idzie na szkoły wyższe przeznaczyć na opiekę zdrowotną, albo fundusz emerytalny. Oczywiście trzeba się zastanowić, czy za wszystkie kierunki powinien płacić tyle samo. W tej chwili niesprawiedliwe jest, że płacą studenci na studiach prywatnych, czy wieczorowych.

Teraz na płatne studia w szkołach publicznych wcale nie idą mniej ambitni. Poza tym niektóre osoby świadomie wybierają dobre, prywatne uczelnie. Nadal jednak w Polsce te uczelnie uważane są za gorsze. Na niżu demograficznym cierpią właśnie te szkoły. Polacy wolą, co naturalne, raczej studiować za darmo, niż płacić. Obraz trochę bardziej komplikuje się, kiedy wyobrażamy sobie wybór tych, którzy studiują poza miejscem swojego zamieszkania: czy płacić za studia w lokalnej, czasem słabej uczelni prywatnej, czy dojeżdżać, czasem płacić za mieszkanie i studiować bezpłatnie w publicznej, zwykle lepszej uczelni? Z płaceniem nie mają problemu ci, którzy decydują się na studia podyplomowe. Wiedzą, że to inwestycja. Oczywiście kredyt i płatne studia nie powstrzyma wyjazdów zagranicę, ale przynajmniej spadnie argument, że "kształcą się za nasze i odlatują".

Myślę, że są dwa elementy, które lepiej określają sytuacje wyboru studiów i studiowania, czynią ją bardziej przejrzystą. Po pierwsze – obecnie prawo nakazuje każdej uczelni zbieranie danych o losie swoich absolwentów. Wiadomo, kto znajduje pracę i ile zarabia. Z drugiej strony, przypuśćmy – obowiązkowe dla wszystkich czesne, niewielkie i wsparte dostępnym kredytem na dogodnych warunkach. Wybór staje się wówczas bardziej przejrzysty: wyobrażamy sobie, jakie perspektywy dają nam studia na danym kierunku w danej uczelni i ile to będzie nas kosztować.

W porównaniu z Polską socjalistyczną wyrównały się szanse dla młodych ludzi ze wsi. Kiedyś stanowili 7-10 proc., teraz jest to połowa. Jednak jeśli wziąć pod uwagę najbardziej prestiżowe kierunki, po których są lepsze perspektywy zatrudnienia, jak prawo, architektura, czy medycyna, to pochodzenie studentów jest bardziej elitarne. Tu nadal wyraźnie widać różnice. Wyrównały się również szanse dla kobiet, które kiedyś były dyskryminowane. Dziś dziewczęta na uniwersytetach stanowią około 70 proc. Uczą się często lepiej, tylko zarabiają nadal mniej.