Przedświątecznie o jajkach: kto wymyślił Kinder Niespodziankę, jak są oznaczane jajka w marketach i dlaczego je malujemy

Bodajże pierwsza w historii dziennikarka kulinarna z prawdziwego zdarzenia, Mary Frances Kennedy Fisher, powiedziała kiedyś, że nie ma chyba na świecie bardziej prywatnej rzeczy niż jajko w skorupce. Jak się okazuje i z tego rozbitego na patelni można wyciągnąć całkiem dużo wniosków. W komedii romantycznej „Uciekająca panna młoda” do miasteczka na amerykańskiej prowincji przyjeżdża nowojorski dziennikarz (Richard Gere). Pragnie opisać zasłyszaną historię lokalnej piękności (Julia Roberts). Dziewczyna, mimo że była już kilkukrotnie zaręczona, nie została mężatką, ponieważ za każdym razem uciekała ze ślubnego kobierca.

Magiczne znaczenie przypisywane jajkom nie wykluło się jednak w głowach hollywoodzkich scenarzystów, a towarzyszyło ludzkości właściwie od zarania dziejów. Babilończycy i Celtowie wierzyli w narodziny wszechświata z wielkiego jaja. Z kolei dla Greków, świat nie tyle z niego powstał, co miał jego kształt (ze skorupką jako nieboskłonem). Według mitologii to z jajka miała wykluć się Helena Trojańska – Zeus, żeby uwieść jej matkę przybrał postać łabędzia. U Słowian jajo było nie tyle częścią kosmogonii, co symbolem sił przyrody. Z jednej strony kojarzone ze Słońcem, odgrywało rolę w kultach solarnych, z drugiej była mu przypisywana życiodajna moc. Stąd wziął się zwyczaj turlania jajek po ciele chorych osób, a nawet zwierząt, praktykowanych na niektórych polskich wsiach jeszcze w progu XX wieku.

Wielkanocny zwyczaj malowania jajek został zaadaptowany przez kościół bezpośrednio z tradycji pogańskiej, przede wszystkim z kilkudniowego święta Jare Gody obchodzonego tuż po równonocy wiosennej. Malowano wówczas jajka, co miało zapewnić gospodarstwu obfite plony. Zdobienia nadawały im charakter sakralny. Jajka ze zwykłego pożywienia stawały się elementem sacrum, podobnie jak bogato zdobiona nawa kościoła.

Także z obchodów tego święta wziął się zwyczaj polewania wodą w poniedziałek wielkanocny. Zgodnie z tradycją przemoczone dziewczęta ofiarowały swoim oprawcom pisanki. W tej wymianie symbolami życia nietrudno dopatrzeć się podtekstu seksualnego nawet, jeśli nie dysponuje się szczególnie wybujałą wyobraźnią.

W Polsce jajka zdobiło się najczęściej woskiem, a następnie gotowało w łupinach cebuli, żeby nadać skorupce złotobrązowy kolor. W tradycji prawosławnej kolorem obowiązującym na pisankach była czerwień, mająca symbolizować zwycięstwo nad śmiercią. Karminowo przyozdobione jajka ofiarowywało się bliskim osobom. To właśnie ten popularny w Rosji zwyczaj doprowadził do powstania słynnych carskich jaj, arcydzieł sztuki złotniczej. Dziś wyroby z pracowni Fabergé'a są nie tylko muzealnymi eksponatami wartymi bajońskie sumy (jak do tej pory najdroższe z nich zostało sprzedane za bagatela 30 mln dolarów), ale też symbolem dekadenckiego rozpasania rosyjskich carów w przededniu rewolucji.

Na odwieczne pytanie „Co było pierwsze, kura czy jajko?” złotnik zdawał się podsuwać odpowiedź „władza cara”. Od tej pory władca co roku zamawiał w pracowni złotniczej jajko dla żony. Po jego śmierci zwyczaj kultywował ostatni monarcha dynastii, Mikołaj II, który od przejęcia władzy w 1895 roku zamawiał po dwa drogocenne jajka – jedno dla swojej matki, Marii, drugie dla żony – Aleksandry Fiodorownej.

Złotnik miał za zadanie za każdym razem zaskoczyć panie zawartością drogocennych pisanek, która do momentu otwarcia była znana tylko jemu. Dwór wstrzymał się ze swoją nowo ustanowioną tradycją jedynie na dwa lata, kiedy trwała wojna z Japonią, regularnie pustosząca skarbiec.

Ostatnie dwa zamówienia nigdy nie dotarły do rąk rodziny królewskiej. Jedno z nich to tzw. brzozowe jajko, jedyne w którym użyto organicznego materiału. W środku znajduje się miniaturowy słoń, jak na ironię, amulet pomyślności. Jajko zostało dokończone i trafiło do rezydencji jednego z krewnych cara, zaadresowane do „Pana Romanowa”, a nie „Cara Rosji”, jednak nikt nie zdążył go już odebrać. Drugie jajo z 1917 roku, na którym został odwzorowany pechowy układ gwiazd w dniu narodzin carewicza Aleksego nigdy nie zostało dokończone.

Zejdźmy jednak na chwilę na ziemię z krainy magicznych jaj z egipskich grobowców, szczerego złota i rzymskich uczt. Z jajkami, które kupujemy w marketach też wiąże się sporo legend, nawet jeśli nie zdobimy ich już woskiem w intencji pomyślnych zbiorów i nie zanosimy na groby bliskich. Podstawowym mitem współczesności, najpewniej znanym powszechniej niż ten o Ledzie zapłodnionej przez łabędzia, jest przekonanie, że jajka są niezdrowe ze względu na wysoką zawartość cholesterolu.

Pomijając fakt, że stanowi on zaledwie 0,03% ich objętości, poziom cholesterolu to kwestia naszych indywidualnych uwarunkowań, a nie diety. Ten zawarty w pokarmach ma, wbrew temu, co można usłyszeć w reklamach margaryn i olejów spożywczych, bardzo ograniczone możliwości odkładanie się w układzie krwionośnym. Cholesterol jest produkowany przez wątrobę, a przyjmowanie go zewnętrznie może wręcz ograniczyć jego szkodliwą nadprodukcję.

Jajka nie tylko nie są szkodliwe, ale też są jednym z najbogatszych w komplet aminokwasów i witamin pokarmów, jakie możemy przyjąć w tak małej objętości i kaloryczności (średnie jajko waży około 60 g i ma 75 kalorii). Nośnikiem wartości odżywczych, a w wypadku złego żywienia kur także zanieczyszczeń, jest bogate w tłuszcz żółtko. To po jego nietrzymaniu kształtu i rozlewaniu się, możemy poznać nieświeże, co nie znaczy, że niezdatne do spożycia jaja (można je jeść nawet do 3 tygodni, jeśli były trzymane w temperaturze pokojowej i do półtora miesiąca przy przechowywaniu w lodówce).

Jaja ekologiczne są oczywiście najlepsze, głównie dlatego, że to, co zjada kura jest precyzyjnie kontrolowane, podobnie jak teren na którym przebywa drób. Z kolei skład jaj z hodowli z wolnego wybiegu, chętnie reklamowany hasłami o szczęśliwych kurach, bywa o wiele bardziej niestabilny niż chów klatkowy i ściółkowy. Kury są zwierzętami wszystkożernymi, a do tego mało wybrednymi (niektórym nie przeszkadza nawet olej silnikowy). Jeśli gospodarstwo znajduje się np. w pobliżu ruchliwej drogi, prawdopodobnie będą zjadały zanieczyszczone pożywienie znalezione na podwórku, czego ślady będzie nosiło potem żółtko. W tym sensie pewniejszymi produktami są jajka od kur, których dieta była kontrolowana przez hodowcę, a więc ściółkowe lub klatkowe.

Pozostaje jeszcze kwestia sumienia. Zgodnie z unijnymi dyrektywami rozmiary klatek dla drobiu został dwa lata temu powiększone, kury nie są więc hodowane w drastycznych warunkach, a przynajmniej nie w Europie. A że nie oglądają słońca i nieba? Ciężko tęsknić za czymś, czego się nie zna, zakładanie mistycznych drgnień ptasiej duszy zdaje się być błędem perspektywy.

Kolejnym symbolem pojawiającym się na opakowaniach są klasy: A extra, A, B i C. Ostatnia to niesortowane jaja sprzedawane na potrzeby przemysłu i dalszego przetwórstwa. A extra to oznaczenie jaj bardzo świeżych, nie starszych niż tydzień, zwykłe A to po prostu jaja świeże (świeże = nieutrwalone). Kategoria B to produkty utrwalane, lub gorszej klasy. Klasa oznacza tu poziom wyschnięcia jajka określany na podstawie przerwy powietrznej między skorupką, a jej zawartością (oczywiście im ta luka jest większa, tym jajko jest starsze).

Ostatnim oznaczeniem, które możemy odnaleźć na pudełkach jest rozmiar – jak w ubraniach – od S (poniżej 53 g) do XL (powyżej 73 g). Nowoczesne mądrości ludowe, głoszące, że duże jajka są wynikiem chemicznych pasz można włożyć częściowo między bajki, ponieważ czynników odpowiadających za ich rozmiary jest o wiele więcej, choćby budowa i rasa kury czy tempo znoszenia jaj.