naTemat extra

"Chciałabym umrzeć. Nie bać się". Ona pamięta żołnierza wyklętego "Ognia"

– To oni są dziś źródłem dzisiejszego Wojska Polskiego. To ich tradycja, ich dokonania i ich męstwo są wartościami Wojska Polskiego. Są wartościami, na których będziemy budowali siłę armii i siłę Polski. Z tym przesłaniem chcemy wyjechać z Waksmundu – Antoni Macierewicz mówił o żołnierzach wyklętych na uroczystościach, które odbyły się na cmentarzu w 2016 roku w rodzinnej wsi Józefa Kurasia na Podhalu. Ówczesny minister obrony narodowej potwierdził też stopień majora dla “Ognia”.

Waksmund leży 70 kilometrów od Nowego Sącza, gdzie ruszył proces. Syn Józefa Kurasia domaga się miliona złotych za prześladowania rodziny w czasach PRL-u. – Przecież to oburzające. Kpiny z jego ofiar – komentuje jeden z mężczyzn napotkanych przed domem Marii Mroszczak. Z waksmundzkiego cmentarza znacznie bliżej do jej domu niż do sądu. Będzie z kilkaset metrów. Niechętnie otwiera obcym. – Pochwalony – trzeba mówić w jej domu na powitanie. Maria jest drobna szczupła. Zdejmuje chustkę z głowy. Siada na brzegu krzesła.

Bohater pijany w sztos

Od tej nocy minęło ponad 70 lat, ale nie może jej zapomnieć. – Chciałabym umrzeć. Zapomnieć już. Nie bać się. Nie mieć przed oczyma widoku pistoletu – niespodziewanie wyznaje, a do jej oczu napływają łzy. Nie byłem przygotowany na takie wyznanie. Zapada milczenie.

Miała wtedy 13 lat. W zimową noc 1947 ze snu wyrwało ją walenie do drzwi. Wkrótce nie wytrzymały naporu. – Do izby wpadł “Ogień”. Byłam w domu tylko z młodszym bratem. Zaczął go strasznie bić. Ja siedziałam na łóżku i płakałam. Bałam się – opowiada Mroszczak. Józef Kuraś wyciągnął pistolet. Wymierzył pistolet w głowę dziewczyny.

– Nie zapomnę twarzy “Ognia”. Z trudem trzymał pistolet w dłoniach. Był kompletnie pijany. Wycelował w moją głowę. Po chwili przewrócił się na sąsiednie łóżko i zasnął – dodaje. Nad ranem podwładni wywlekli pijanego Kurasia. – Po podłodze ciągnęli po podłodze i takiego nieprzytomnego rzucili do sań – wspomina.

“Ogień” wpadł do ich mieszkania, bo szukał matki Marii. Padło na nią podejrzenie, że doniosła do Urzędu Bezpieczeństwa na jednego z podwładnych Kurasia. Chwilę wcześniej “Ogień” był kilka domów dalej. Tam strzelił do jej kuzynki, Rózi, którą również podejrzewano o doniesienie.

Pokaż mu, że żyjesz

– Kula przeszła na wylot. Rózia zdołała wybiec z domu. Zemdlała padła w śnieg. Długo nikt jej nie chciał zawieźć do szpitala – wspomina Maria. Rózia Waksmundzka była narzeczoną jednego z ogniowców. To nie przeszkadzało jego dowódcy, że by ją napastować. - To był rok przed najściem nas w 1946 r. Rzucił ją na łóżko i zaczął rozpinać spodnie. Rózia dopadła drzwi, gdyby były zamknięte na skobel, nie uciekłaby – opowiada Maria.

Losy jej kuzynki i legendarnego żołnierza wyklętego splotły się w jego ostatnich chwilach. Po postrzeleniu przebywała w szpitalu w Nowym Targu. Tam trafił też ranny Józef Kuraś po tym, jak jego oddział wpadł w zasadzkę. “Ogień” widząc, że nie wyrwie się, usiłował popełnić samobójstwo. – Jedna z pielęgniarek mówiła Rózi:– “Idź, pokaż mu się. Pokaż, że żyjesz” – opowiada Maria.

Pęcherz zaschłej krwi

Dla niej "Ogień" to nie bohater. Dla jej męża, Władysława też nie był. Opowiedział żonie, to co ujrzał, gdy jako chłopiec szedł z mlekiem do Nowego Targu. Jedziemy na to miejsce. Niczym się nie wyróżnia. Zatoczka przystankowa, przeszkolona wiata, za nią metalowe ogrodzeni i rząd tui. – To było gdzieś tutaj. Rzędem leżeli pomordowani Żydzi. Moja mama też widziała ich ciała. Wspominała, że wśród nich była bardzo otyła kobieta. W pamięci utkwił widok pęcherzyka krwi z ust zamordowanej – opowiada Tadeusz Morawa, lokalny historyk. Jest synem Tadeusza Morawy partyzanta AK i WiN, którego władze komunistyczne skazały na 10 lat więzieniu. Przesiedział cały wyrok w najcięższych więzieniach.

Brał udział w kampanii wrześniowej. Nie powiodło się przebicie na Węgry, dlatego wrócił w rodzinne strony, gdzie działał w konspiracji. 29 czerwca 1943 Gestapo zamordowało jego ojca, żonę i 2,5-letniego syna, a następnie spaliło dom. Przyjął wtedy nowy pseudonim “Ogień”. Następnie działał w AK. Został obarczony winą za samowolne opuszczenie obozu, w wyniku czego dwóch partyzantów poniosło śmierć. Kuraś został skazany na karę śmierci. Wyrok unieważniono w 1944 roku. Przeszedł z częścią oddziału do Batalionów Chłopskich. Po zajęciu Nowego Targu podporządkował swój oddział sowieckiej komendanturze miasta i z jej ramienia otrzymał zadanie organizacji Milicji Obywatelskiej. Został nawet szefem miejscowego Urzędu Bezpieczeństwa. Wkrótce “Ogień” zdezerterował z dużą częścią podkomendnych. W walce z jego oddziałami w latach 1945–1947 zginęło ponad 60 funkcjonariuszy UB, 40 milicjantów oraz 27 funkcjonariuszy NKWD.Zmarł od ran 22 lutego 1947 r.

Józef Kuraś “Ogień”

– Żydzi jechali na ciężarówce od Nowego Targu. Byli w drodze do Palestyny. Ciężarówkę prowadził funkcjonariusz UB. Według relacji ogniowców, podczas próby zatrzymania kierowca otworzył do nich ogień. Strzelać mieli też pasażerowie. Tylko że ciężarówka nie miała śladów po pociskach. Ci Żydzi ocaleli z Holokaustu, a śmierć ponieśli w sumie niedaleko swoich dawnych domu z rąk ogniowców – dodaje Morawa.

A u niej jeden znicz

Czasem ponoszą go emocje, gdy wspomina ustalenia Instytut Pamięci Narodowej na temat Józefa Kurasia. Na waksmundzkim cmentarzu pokazuje groby jego podkomendnych. Obok jednego z nich zasłanego wieńcami jest niepozorna mogiła. Szara, a na nim jeden znicz. To Zofii Czubiak. Przed wojną była sympatią Kurasia. Później wyszła za mąż. Jej wybranek był konfidentem, został zlikwidowany. Ona zaś była przetrzymywana w obozie “Ognia” w Gorcach, po kilku miesiącach zastrzelono ją.

– Wiadomo, co się działo z nią w tym obozie. Podobny los spotkał Marię Kopeć. Została uprowadzona przez funkcjonariusza NKWD do UB w Ostrowsku. W tym czasie szefem tego urzędu był Józef Kuraś. Wkrótce po wyjściu z więzienia zmarła, na skutek infekcji dróg rodnych – dodaje Marek Zapała, mieszkaniec wsi pod drugiej stronie Gorców.

Chciał pozwać ministra

Razem z Tadeuszem Morawą pracuje nad książką o “Ogniu”. Jego postać przedstawiają w zupełnie innym świetle niż Instytut Pamięci Narodowej. Stryjem Zapały był Julian Zapała, czyli kpt. “Lampart” dowódca IV batalionu, 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Spoczywa w Niedźwiedziu. Z cmentarzyka roztacza się widok na Gorce.

– Z powodu działalności “Lamparta” jego brat trafił do Auschwitz i Dachau. Natomiast ich ojciec został rozstrzelany – Zapała opowiada przy grobie kapitana. Śmierć bliskich w tych okolicach nie spotkała tylko Józefa Kurasia. Zapała nie może się pogodzić, że ten żołnierz wyklęty otrzymał stopień majora. – Chciałem nawet pozwać Antoniego Macierewicza za tę decyzję. Przecież wcześniejsze nominacje są wątpliwe, a kolejna pochodziła z rąk komunistycznych, gdy Kuraś kierował Powiatowym Urzędem Bezpieczeństwa – przekonuje.

Ma też osobiste powody, aby nie lubić “Ognia”. – On zabił mojego wujka, brata “Lamparta” Franciszka. Kuraś chciał od niego blankiety nadania stopni. Franek nie chciał wydać, dlatego został zabity. Mam relacje świadków. Oczywiście IPN twierdzi coś innego – komentuje potomek partyzantów AK.

IPN w broszurze wydanej na początku 2017 r. broni "Ognia". IPN stwierdza, że okoliczności śmierci brata "Lamparta" nie są jasne. Nie można wiązać jej z Kurasiem. Dość trudno IPN-owi wybrnąć z sprawy wyroku śmierci na żołnierzu wyklętym. Czytamy: - Sprawą "Ognia" i jego ludzi po rozbiciu przez Niemców obozu pod Czerwonym Groniem nie zajmował się konspiracyjny wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego. Nie zapadł też w tej kwestii żaden wyrok Wojskowego Sądu Specjalnego. Prawdą jest natomiast, że jego bezpośredni przełożony, por. Więckowski, korzystając z praw przysługujących dowódcy w warunkach wojennych, wydał polecenie likwidacji Kurasia. Więckowski w pełni obciążał "Ognia" odpowiedzialnością za utratę obozu i jako bezpośredni dowódca uznawał jego późniejsze postępowanie za dezercję.

Instytut na straży Józefa Kurasia i Zgrupowania "Błyskawica".

Nie tylko Morawa i Zapała nie mogą znieść gloryfikacji Józefa Kurasia przez IPN. Franciszek Brodowski ściska w dłoni książeczkę wojskową swojego ojca, niczym najwieksza relikwię. Przed laty zabrał ją na spotkanie zorganizowane przez Instytut.

Ani Harnaś, ani Janosik

– Gdy usłyszałem, jak chwalą Ognia... Jaki to był Harnaś i Janosik, to się zagotowałem – Franciszek zaciska dłonie i trzęsie się z emocji. Trzeba uważnie się wsłuchiwać w jego słowa. Mówi, jak określa gwara spiską. Jest jednym z nielicznych Słowaków, którzy zostali w Nowej Białej.

– Wstałem wtedy, na tym zebraniu i powiedziałem prawdę. Że to był złodziej i morderca – mówi głośno. Siedzimy w Centrum Kultury Słowackiej w Nowej Białej. Z okna widać kościół, a kawałek dalej niewielki obelisk czterech pomordowanych Słowaków. Zginęli, bo byli Słowakami. – My byli rolnikami, nie należeli do żadnej partii. Mój ojciec wiernie służył Polsce. W 1939 roku był zmobilizowany do polskiego wojska. Trafił do niewoli. Wyszedł po kilku miesiącach. Tu w książeczce wojskowej jest potwierdzone. A ja na tym spotkaniu usłyszałem od jednego IPN-owca, że co to za książeczka, na której orzeł jest bez korony – komentuje poruszony.

Doskonale pamięta, gdy do wsi wkroczyli ogniowcy. – Była dwunasto godzina, my spali – opowiada. Najpierw poszli do Hałupki zabrali bydło i świnie. A potem do Szczurka zabrali inwentarz i jego. U Kalaty weszli, zabrali bydło. Jego, baba ukryła w jamie, co w domu mieli. U Łapczańskich zabrali inwentarz i jego. To był mądry człowiek. Uczony. On był plutonowym w Wojsku Polskim na wojnie w 39 – wspomina. Ogniowcy przyszli też i do Brodowskich. Rodzinę ze snu wyrwało wściekłe walenie do okien. Ojciec Franciszka wyczekał moment i uciekł drzwiami.

– Jak zobaczyli, że ucieka. To wojacy wpadli do nas przez okna. Zaczęli nas okładać. Strasznie bili. Miałem wtedy dziewięć lat. Ja wiem, kto bił. Poznałem go – mówi. Mimo upływu tylu lat od wojny, nie chce powiedzieć. Jak się nazywa. – Mniejsza o to – wzrusza ramionami. Ogniowcy i tu chcieli zabrać inwentarz, ale ktoś krzyknął, że tu sieroty mieszkają i zabrali tylko płótna oraz ubrania. Tego płótna nie może odżałować. Razem z matką napracowali się, aby natkać. - Ja przez trzy lata ojca nie miałem. Był na Słowacji. Razem z matką i braćmi robiliśmy wszystko w polu. I za co zostałem sierotą? - pyta.

Głowę strasznie pobitą

Ogniowcy pognali bydło na Gronków. Natomiast gorszy los spotkał uprowadzonych. Słowackie rodziny rok szukały wieści o zaginionych. W końcu zwłoki pokazała jeden z podkomendnych Kurasia. Ich ciała leżały płytko w błocie przy dawnym obozie “Ognia” w Gorcach. – Przywieźli ich w maju wozami. Chciałem iść po nich. Krak to przecież rodzina była. Nie dali iść. Szczurek na szyi miał zaciśnięty rzemień. Łapczański głowę strasznie pobitą – opowiada.

Na rogu za kapliczką migocze wąski wysoki budynek, w którym mieszkał Łapczański. Po tych przeżyciach Franciszek chciał wyjechać z Polski na Słowację. – Ojciec nie pozwolił. Mówił, że tu nasze miejsce – dodaje.

Ubowiec Kuraś

Stanisława Rokickiego boli gloryfikowanie Józefa Kurasia. Boli podwójnie, bo jest zwolennikiem Prawa i Sprawiedliwości. – Poszedłem na spotkanie zorganizowane przez IPN. Nie sądziłem, że będą tam ogniowcy. Wywiązała się kłótnia. Zostaliśmy nazwani potomkami czerwonej hołoty – zaśmiewa się. Jest zięciem Władysława Zagardowicza “Kukułki”. – Teść w AK był człowiekiem od specjalnych zadań. Znał las jak nikt. Zreszta po wojnie został strażnikiem lasu. Wykonywał wyroki śmierci. Miał też wykonać na Kurasiu. Wyrok wydanym przez dowódcę AK. Ulitował się jednak nad nim, bo Kuraś przeżył tragedię. Zabito mu żonę, synka i ojca spalono dom – opowiada Rokicki.

"Kukułka" cieszył się wyjątkowym szacunkiem Adama Stobrawy, dowódcy 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK, w czasie okupacji największej na Podhalu organizacji podziemnej. W testamencie Stobrawa nakazał, aby jego prochy sprowadzone do Polski w ostatniej drodze niósł "Kukułka". Podwładny w 1991 spełnił prośbę dowódcy. Stobrawie udało się w 1945 roku uciec z kraju. Chciał nawet ściągnąć “Kukułkę”. – Tylko matka teścia ubłagała, aby nie jechał. To był jej jedyny syn. Wkrótce i tak pojechał, ale na Sybir – opowiada. Władysław Zagardowicz został aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Trafił do Nowego Targu. - Był przesłuchiwany między innymi przez Kurasia, który był wtedy szefem nowotarskiego UB. Teść był tam bity, ale dopiero w Sanoku został poddany torturom. Wybito mu wszystkie zęby – opowiada.

Tak został zesłany do gułagu w Bułamaku. Tam za dostał wyrok śmierci. – W dniu, gdy miał być wykonany wyrok oddał koledze swoje buty pochodzące ze zrzutów. Bosy poszedł na miejsce egzekucji – relacjonuje Rokicki. Tylko jeden strażników prowadził dwóch więźniów. Obezwładnili niedoszłego egzekutora i zbili. Kilka dni w obawie przed psami pościgowymi przesiedzieli na drzewach. Jego towarzysz zgubił się w lasach. “Kukułce” udało się dotrzeć do torów, a potem ukrył się w węglarce. – Noga przymarzła mu do ściany węglarki. I o dziwo pomogli mu Rosjanie. Pociągiem jechali żołnierze, którzy go schowali – opowiada. I po powrocie do kraju jego losy znów się splotły z Józefem Kurasiem.

Nie wykonał wyroku

Po powrocie do domu Zagardowicz ważył 36 kilogramów. – Nikt nie chciał podjąć się leczenia. Niedawno mu szans, no i był strach – wyjaśnia zięć ”Kukułki”. Dopiero miejscowy znachor mu pomógł. Ukrywał go w nadrzecznych krzakach. Przeżył. Wracając z lasu natknął się na “Ognia”.

– Złożył teściowi propozycję przystąpienia do oddziału. Teść się tylko uśmiechnął i poszedł dalej. Gdy się trochę oddalił za plecami, usłyszał wystrzał. Przeżył, bo kula odbiła się od łopaty, którą teść niósł na plecach – opowiada. Przed laty, gdy na Podhalu w tajemniczych okolicznościach zaczęły płonąć domy, powstał reportaż. Władysław Zagardowicz, jako jeden z nielicznych wystąpił, pokazując twarz i powiedział co myśli o słynnym żołnierzu wyklętym. – Jedyną rzeczą, którą mój teść żałował w swoim życiu, to powtarzał: – Żałuję, że nie wykonałem wyroku. Nie zabiłem tego sk… – Stanisław Rokicki wyjawia rodziną tajemnicę.

Włodzimierz Szczepański
Stefan Ronisz

1047

Autorzy artykułu:

Włodzimierz Szczepański