Starzejące się społeczeństwo - aktualne wyzwania i priorytety dla systemu ochrony zdrowia
Polska jest obecnie jednym z najszybciej starzejących się społeczeństw w Europie. Na koniec 2022 r. liczba osób w wieku powyżej 60 lat wynosiła 9,8 mln (25,9 proc. społeczeństwa). Prognozy GUS wskazują, że proces ten będzie postępować: w 2030 r. będzie w Polsce 10,3 mln osób powyżej 60 r. ż., zaś w 2060 r. już prawie 12 mln (38,3 proc. społeczeństwa)1.
Według danych Eurostatu to zjawisko występuje w całej Unii Europejskiej2. Problemem nie jest jednak sama liczba starszych osób, co wzrost ich odsetka w społeczeństwie. Właśnie ten fakt stanowi potencjalne wyzwanie dla polityki społecznej państwa.
Wielochorobowość i spadek odporności - zmory wieku 60+
Najczęstszymi problemami polskich seniorów, osób 60+ są wielochorobowość oraz pogorszenie się pracy układu odpornościowego. Jeśli chodzi o wielochorobowość - wg danych badania PolSenior23, dotyka ona prawie 70 proc. osób w wieku 60-65 lat.
Osoby powyżej 75. roku życia mogą już mieć aż pięć i więcej chorób przewlekłych, są to m.in. choroby układu krążenia, nowotworowe, układu oddechowego, kostno-stawowe, cukrzyca typu 2, zaburzenia psychiczne i choroby otępienne4.
– W porównaniu do innych krajów jesteśmy bardziej schorowanym społeczeństwem. Oczekiwana liczba lat w zdrowiu jest w Polsce bardzo niska – potwierdza prof. Tomasz Targowski, konsultant krajowy w dziedzinie geriatrii, kierownik Kliniki Geriatrii Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie.
Kolejną kwestią jest kondycja naszego układu odpornościowego, który po 60. roku życia zaczyna gorzej funkcjonować. Naturalną konsekwencją tego faktu jest podatność na infekcje i słabsza reakcja organizmu w momencie zetknięcia się z chorobotwórczymi patogenami. Infekcje, zwłaszcza te o cięższym przebiegu mogą zaostrzyć przebieg choroby podstawowej, dlatego w tej grupie wiekowej szczególnie ważna jest profilaktyka.
Układ odpornościowy starzeje się, zmiany zachodzą zarówno jeśli chodzi o odporność humoralną, odpowiedzialną za wytwarzanie przeciwciał niezbędnych do walki z wirusami i bakteriami, jak i odporność komórkową, odgrywającą ważną rolę w procesach zapalno-naprawczych. Infekcje bywają cięższe, gdyż wirusy i bakterie mają lepsze warunki do namnażania się. U ok. 20 proc. osób po 65. roku życia rozwija się tzw. zespół kruchości, następuje naturalne wyczerpanie się rezerw fizjologicznych organizmu.
Profilaktyka chorób wieku starszego - najlepsza metoda poprawy jakości życia
Lepiej zapobiegać niż leczyć - te wypowiedziane przez Hipokratesa ponad 2,4 tys. lat temu słowa są dokładnie tak samo aktualne dzisiaj. Przede wszystkim dlatego, że profilaktyka jest najlepszym sposobem, aby poprawić jakość życia każdego z nas, a szczególnie osób starszych, dla których wiele chorób może stać się przyczyną zgonu. Lepiej również, ze względu na niedoskonałość opieki systemowej nad osobami starszymi oraz koszty opieki medycznej.
Jeśli chodzi o opiekę systemową, my nie dźwigniemy nagle tego tylko liczbą geriatrów, która jest swoją drogą w Polsce zatrważająco mała. To się nie stanie, to jest myślenie życzeniowe. My się musimy tymi ludźmi zaopiekować kompleksowo. Sprawdźmy co jest im potrzebne, również w kontekście profilaktyki. Od jakiegoś już czasu przez Instytut silnie promowana jest koncepcja starzenia w miejscu zamieszkania, działajmy tak, aby opieka zinstytucjonalizowana nie była potrzebna.
Co wydaje się najbardziej racjonalnym, prostym i skutecznym rozwiązaniem poprawiającym jakość życia pacjentów starszych, zwłaszcza tych z wielochorobowością i osłabionym układem odpornościowym? Szczepienia.
Jesteśmy aktualnie w bardzo komfortowej sytuacji, ponieważ jeszcze jakiś czas temu w odniesieniu do osób starszych dostępne były głównie szczepienia przeciw grypie i Covid-19, teraz panel zalecanych szczepień znacznie się powiększył.
Eksperci opracowali osobne kalendarze szczepień dla osób dorosłych, promowane zarówno przez organizacje lekarskie, np. Polskie Towarzystwo Wakcynologii5, jak i organizacje pacjentów.
Odporność nabyta w wyniku szczepień w przeszłości nie wystarcza na całe życie. Szczepienia zmniejszają ryzyko zaostrzenia przebiegu chorób przewlekłych, chronią osoby starsze przed hospitalizacją, powikłaniami z powodu półpaśca, zawałem serca z powodu grypy, hospitalizacją z powodu pneumokokowego zapalenia płuc, zakażeniami RSV, czy ciężką postacią kleszczowego zapalenia mózgu. To są kluczowe choroby zakaźne, którym możemy zapobiec w wieku senioralnym.
Pozytywna jest obecność pierwszych szczepionek na liście bezpłatnych leków dla osób powyżej 65. roku życia. Należą do nich szczepionki przeciw grypie oraz pneumokokom. Korzystną zmianą jest też refundacja od 1 stycznia 2024 r. w 50 proc. szczepionki przeciw półpaścowi.
Do uzyskania refundacji konieczne jest spełnienie jednocześnie dwóch warunków: wiek powyżej 65 lat oraz występowanie jednej z wymienionych chorób współistniejących, które zwiększają ryzyko zachorowania na półpasiec, a są to m.in.: przewlekła choroba serca, płuc, cukrzyca, przewlekła niewydolność nerek, wrodzony lub nabyty niedobór odporności, uogólniona choroba nowotworowa, zakażenie wirusem HIV czy choroba Hodgkina6.
Półpasiec - groźny przeciwnik, który uderza po latach
Półpasiec jest wywoływany przez reaktywację utajonego zakażenia wirusem ospy wietrznej i półpaśca Varicella zoster (wirus VZV), tego samego, który przy pierwszym kontakcie wywołuje ospę wietrzną7. Może pojawić się u każdej osoby, która w dzieciństwie przebyła tę chorobę, a według polskich ekspertów jest to ponad 99 proc. dorosłych po 50. roku życia!8
Wirus VZV jest bardzo podstępny, pozostaje przez lata uśpiony w naszym układzie nerwowym, aby pojawić się kiedy wraz z wiekiem komórki naszego układu odpornościowego stracą zdolność silnej i skutecznej reakcji. Bo to właśnie wiek jest najistotniejszym czynnikiem ryzyka zachorowania na półpasiec7.
Charakterystycznym objawem choroby jest jednostronna, pęcherzykowa wysypka, najczęściej zlokalizowana w obrębie tułowia, rzadziej na twarzy lub kończynach. Zmiany te są bolesne i mogą pozostawić po sobie przebarwienia i blizny. Towarzyszy jej ponadto ból, opisywany jako piekący, palący, kłujący lub przypominający porażenie prądem.
Samo zachorowanie na półpasiec wiąże się również z ryzykiem wystąpienia powikłań, jak np. neuralgia popółpaścowa, kiedy to intensywny ból może się utrzymywać nawet do kilku miesięcy od wystąpienia objawów na skórze. Może ona dotyczyć 5-30 proc. pacjentów, a ryzyko jej wystąpienia zwiększa się wraz z wiekiem9.
Mamy ponadto półpasiec oczny, który stanowi do 25 proc. wszystkich przypadków półpaśca i może wiązać się z poważnymi powikłaniami w obrębie oka, prowadzić do upośledzenia wzroku, a w skrajnych przypadkach nawet do jego utraty.
Inne powikłania to porażenie nerwu twarzowego oraz przejściowa lub trwała utrata słuchu po półpaścu usznym11, powikłania mózgowo i sercowo-naczyniowe (np. udar, zawał) oraz neurologiczne (np. aseptyczne zapalenie opon mózgowych, zapalenie mózgu).
Przed bolesnymi i potencjalnie długoterminowymi skutkami półpaśca i jego powikłań pomaga ochronić się dedykowana szczepionka.
WHO rekomenduje to szczepienie dla wszystkich osób powyżej 50. roku życia, a także dla osób po 18. roku życia z chorobami współistniejącymi, u których ryzyko ciężkiego półpaśca jest większe.
– Ważne jest, aby o możliwości szczepień ochronnych informował dorosłego pacjenta każdy pracownik ochrony zdrowia, z którym ten pacjent ma styczność. Osoby starsze mają duże zaufanie do swojego lekarza POZ, czy specjalisty. Oni zatem powinni wykorzystywać każdą możliwą okazję do promowania tych prozdrowotnych zachowań – dodaje prof. Augustynowicz.
Zmniejszenie barier to zwiększenie wyszczepialności na półpasiec w grupie seniorów
Aby cały proces był dla starszego pacjenta akceptowalny i wyszczepialność była większa w tej grupie, trzeba zmniejszyć bariery. Jedną z nich może być cena szczepionki przeciwko półpaścowi. 50 proc. refundacja to duża zmiana, jednak nadal kwota około 370 zł za każdą z dwóch dawek może stanowić barierę dla seniorów.
Zdaniem wielu ekspertów, te szczepienia dla seniorów powinny być bezpłatne. Ma to szczególne znaczenie dla tych, którzy najbardziej szczepionki potrzebują, czyli m.in. dla osób z wielochorobowością czy pacjentów onkologicznych.
– Szczepienia dla pacjentów immunoniekompetentnych, onkologicznych, dla osób starszych są podstawą profilaktyki. U pacjentów onkologicznych półpasiec to jest dramat. Przerywają leczenie i czasami do niego nie można wrócić. Jedną z kluczowych barier jest właśnie bariera finansowa – podkreśla Anna Kupiecka z Fundacji OnkoCafe - Razem Lepiej.
– Osoby obciążone chorobami mają i tak masę wydatków, nie są w stanie pozwolić sobie na dopłatę do częściowo refundowanej szczepionki przeciw półpaścowi. Jeśli już pojawia się refundacja, z ograniczeniem do grup ryzyka, to taka szczepionka automatycznie powinna trafiać na listę bezpłatnych leków dla seniorów powyżej 65. roku życia – dodaje.
Kolejną przeszkodą może być samo przygotowanie do szczepienia. Rozwiązania systemowe powinny zmierzać w celu uproszczenia tego procesu, tak aby starsza osoba nie musiała najpierw iść do lekarza po receptę, potem po szczepionkę, którą następnie musi gdzieś prawidłowo przechować do czasu szczepienia.
– Szczepmy ludzi wszędzie, np. w aptece, ale również tam gdzie możemy zorganizować miejsce i specjalistę, który może zaszczepić, np. w supermarkecie. Wyjdźmy z tymi szczepieniami do ludzi – podkreśla prof. Agnieszka Podczaska-Neumann.
Czego na przyszłość życzymy wszystkim pacjentom 60 plus.
1. Sytuacja osób starszych w Polsce w 2022 r. Analizy statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Białymstoku, Warszawa, Białystok 2023.
2. Half of EU’s population older than 44.4 years in 2022, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20230222-1.
3. https://polsenior2.gumed.edu.pl/attachment/attachment/82370/Polsenior_2.pdf.
4. Prof. Stanisława Golinowska, Potrzeby osób starszych w zakresie zdrowia publicznego, Projekt ”Łagodzenie skutków pandemii wśród grup wysokiego ryzyka – osoby 60+” finansowany ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki na podstawie Decyzji Nr 41/WFSN/2021,https://rob.uksw.edu.pl/wpcontent/uploads/2022/05/Golinowska_S.pdf.
5. https://ptwakc.org.pl/szczepienia-doroslych/
6. Obwieszczenie Ministra Zdrowia w sprawie wykazu refundowanych leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych, od 1 stycznia 2024 r.
7. Harpaz R, Ortega-Sanchez IR, Seward JF; Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP), Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Prevention of herpes zoster: recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR Recomm Rep. 2008 Jun;57(RR-5):1-30.
8. Johnson RW i wsp. Herpes zoster epidemiology, management, and disease and economic burden in Europe: a multidisciplinary perspective. Ther Adv Vaccines. 2015;3(4):109-120.
9. Complications of Shingles (Herpes Zoster) | CDC l 10. Kawai K et al. BMJ Open 2014;4:e004833.
10. Harpaz R et al. MMWR Recomm Rep 2008;57:1–30 l Niederer et al. American j. of ophthalmology 2021, https://doi.org/10.1016/j.ajo.2021.02.0025.
11. Półpasiec - Podręcznik - Artykuły i wytyczne - Szczepienia - Medycyna Praktyczna dla lekarzy (mp.pl) l 16. Półpasiec uszny i zespół Ramseya Hunta. pdf l 17: https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/download/57597/4495.