Radioaktywna panika - jak się nie dać?

W większości przypadków sprawa jest w sposób oczywisty "dęta" od samego początku, aczkolwiek żeby się w tym zorientować trzeba niestety dysponować odrobiną wiedzy specjalistycznej. A jak przed nieuzasadnioną paniką może bronić się laik?

Jedynym ogólnodostępnym i darmowym portalem informacyjnym, który jestem skłonny polecić jako źródło informacji w tej dziedzinie w Europie jest brytyjski portal BBC (z racji braku znajomości języków nie jestem w stanie ocenić źródeł niemiecko- czy francuskojęzycznych).

Dodatkowym niezłym źródłem informacji bywają facebookowe profile oraz strony internetowe instytucji związanych z atomistyką (w Polsce będzie to Narodowe Centrum Badań Jądrowych).

Otóż jest to w praktyce niemożliwe. Jest tak dlatego, że wszystkie potencjalne zagrożenia radiacyjne wynikają w określony sposób z praw fizyki, a prawa te powodują, że nic tu nie stanie się "nagle". Nic poważnego nie stanie się też w sposób niezauważony. I wreszcie - mało co może mieć zasięg większy niż kilka-kilkanaście kilometrów.

Weźmy najgorszy możliwy obecnie przypadek - katastrofę a'la Fukuszima (Czarnobyla nie rozpatruję, gdyż takie zdarzenie jest fizycznie niemożliwe do zaistnienia w jakimkolwiek pracującym obecnie reaktorze - w większości nigdy nie było, a w tych kilkunastu podobnych, które istnieją nadal zostało uniemożliwione). W Fukuszimie nastąpił absolutnie fatalny splot okoliczności - najpierw tsunami wywołało całkowity zanik zasilania systemów awaryjnych (na skutek nieprzewidzenia możliwości zaistnienia tsunami tak wielkiej skali), a następnie działania awaryjne koordynowane z zewnątrz były znacząco utrudnione z uwagi na skutki tegoż tsunami na obszarze Japonii (warto pamiętać, że bezpośrednio po tsunami to nie elektrownia w Fukuszimie była największym problemem Japonii - wszak samo trzęsienie ziemi i fala zabiły kilkanaście tysięcy ludzi). Mimo to jakiekolwiek zagrożenie poza terenem elektrowni wystąpiło dopiero po tym, jak doszło do ekplozji w pierwszym bloku elektrowni, co nastąpiło ponad dobę od wystąpienia przyczyny katastrofy. Przy tym przyczyny takiej, której nie dało się "nie zauważyć" czy "ukryć przed opinią publiczną". A istotne zagrożenia radiologiczne ograniczyly się do rejonu położonego nie dalej niż 30 km od elektrowni.

To nie był przypadek. Wynika on z fizycznych źródeł ewentualnych zagrożeń. Zagrożeniem nie jest bowiem emisja promieniowania z samej elektrowni. Zagrożeniem jest ewentualne uwolnienie z niej dużych ilości substancji promieniotwórczych, a więc źródeł które same emitują promieniowanie gdziekolwiek się znajdą. Takie uwolnienie w elektrowni jądrowej może nastąpić wyłącznie w wyniku uszkodzenia paliwa. A to jest proces, który nawet w najbardziej niesprzyjających okolicznościach musi potrwać. W aktualnie pracujących reaktorach nie jest możliwe takie zdarzenie, jak w Czarnobylu - że reaktor zostanie wprowadzony w stan niestabilny, w którym moc będzie samoczynnie rosła, aż wszystko rozleci się w drzazgi powodując natychmiastowe rozsianie po otoczeniu dużych ilości promieniotwórczych substancji. Przeciwnie, pracujące obecnie reaktory w przypadku zaburzenia chlodzenia same moc zmniejszą, aż się wyłączą - gwarantuje to ich konstrukcja w połączeniu z prawami fizyki. Olbrzymia większość reaktorów nie może się też nijak zapalić, bo wypełniona jest wodą. Tak więc jedyną fizycznie możliwą metodą uwolnienia promieniotwórczych substancji jest zniszczenie paliwa. "Najłatwiej" może się to stać tak, jak w Fukuszimie właśnie - poprzez jego przegrzanie. Paliwo jądrowe, nawet po wyłączeniu reaktora, trzeba bowiem chłodzić (grzeje się wskutek zachodzących w nim procesów fizycznych). Do tego chłodzenia sluży bardzo wiele przeróżnych systemów, w tym takich niewymagających zasilania. Ale załóżmy hipotetycznie, że - tak jak w Fukuszimie - wszystkie zawiodły. Co samo w sobie nie jest możliwe bez jakiegoś potężnego kataklizmu. Nawet wtedy stopienie paliwa potrwa kilka godzin. A i to jeszcze nie wystarcza, bo to, co wydostanie się z paliwa, musiałoby się jeszcze wydostać z budynku reaktora. Teoretycznie - jak w Fukuszimie - może do tego doprowadzić akumulacja wodoru uwolnionego w reakcjach paliwa z wodą. Ale ponownie - to jest proces, który trwa godzinami. I w najgorszym możliwym wypadku kończy się efektowną i z pewnością dobrze widoczną eksplozją.

I nawet wtedy, w tym najgorszym możliwym przypadku, "natychmiastowe" (tj. następujące kilkanaście-kilkadziesiąt godzin po oryginalnym zdarzeniu awaryjnym) zagrożenie jest ograniczone do bezpośrednich okolic elektrowni. Bo przecież promieniotwórcze substancje się nie teleportują nagle na drugi koniec Europy. W przypadku katastrofy czarnobylskiej jakkolwiek podwyższone poziomy promieniowania w Polsce - odległej o 450 km - wykryto po około dwóch dobach, a najwyższe stężenie promieniotwórczego jodu w Warszawie odnotowano po ponad czterech dobach.

Co więcej - stanowiący główne potencjalne narażenie promieniotwórczy jod ma dość krótki czas półrozpadu, wynoszący 8 dni. No i rzecz jasna chmura skażenia w sposób naturalny się rozcieńcza rozprzestrzeniając się. W rezultacie zaistnienie jakichkolwiek zagrożeń radiologicznych w odległości większej niż jakieś 30 km od elektrowni jest skrajnie nieprawdopodobne. A zaistnienie ich nagle - niemożliwe. Dlatego pochopne reakcje bez poświęcenia 5 minut na sprawdzenie wiarygodności informacji są nieuzasadnione.

Do tego służą normalnie tabletki jodku potasu. Warto wiedzieć, że tzw. płyn Lugola (czyli wodny roztwór czystego jodu w jodku potasu) nie jest normalnym środkiem ochrony radiologicznej i zasadniczo w ogóle nie sluży do stosowania doustnego. Płyn Lugola faktycznie zastosowano jednak w Polsce w końcu kwietnia 1986 roku w ramach profilaktyki jodowej po katastrofie czarnobylskiej. Zrobiono tak, gdyż wystarczającej ilości tabletek zwyczajnie nie było, a płyn Lugola ma tę zaletę, że można go łatwo i szybko zrobić.

Przy tym w kontekście Czarnobyla warto wiedzieć, że mimo bezprecedensowej (i niepowtarzalnej już) skali tej katastrofy oraz relatywnie niewielkiego oddalenia jej od granic Polski, przeprowadzenie tych działań miało dwie dodatkowe przyczyny. Pierwszą było podjęte przez polskich specjalistów z Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej założenie, że skażenie jodem może się utrzymać przez dłuższy okres (strona radziecka informacji udzielała raczej niechętnie, więc przyjęto scenariusz pesymistyczny). Tak się ostatecznie nie stało. Po drugie ludność Polski w latach 80. cierpiała na ogólne niedobory jodu w organizmach, co potencjalnie zwiększało narażenie. Ten problem jest już dawno wyeliminowany (przez jodowanie spożywanej przez nas soli kuchennej).

Co zatem robić, gdy ktoś straszy chmurą radioaktywną nad Polska? Przede wszystkim należy zachować spokój, wziąć głęboki wdech, posprawdzać informacje samodzielnie i nie szerzyć dalej nieuzasadnionej paniki. Czasu na to nie zabraknie.