Powstanki i cywilki: herstoria bez znieczulenia

(...) Z ludnością cywilną do czynienia nie miałam. Muszę powiedzieć, że w pierwszym okresie ta cywilna ludność witała nas jak bohaterów - cieszyli się, wiwatowali, Wy będziecie nas bronić! W tej drugiej części było inaczej. Oni mieli dość tego Powstania, dość trudnych warunków, braku wody, elektryczności, jedzenia... Nie miałam z nimi kontaktu. Pewnie bardzo ciężko to przeżyli. (...)

(...) Kiedyś gdzieś szyby poleciały od bombardowania i kawałek szyby wbił mi się w policzek, krwawiłam i kłuło mnie. Poszłam z ojcem do szpitala. On prowadził mnie jakimiś przejściami, piwnicami, bramami i zagadywał mnie. Potem słyszałam jak mówił matce: „Tak ją zagadywałem, żeby tych wszystkich trupów nie widziała”, i ja faktycznie nie widziałam. (...)

(...) Niemcy, to byli chyba żandarmi z Dworkowej, na Olesińskiej zabrali ludziom dzieci, wsadzili do jednej piwnicy, wrzucili granaty, zalali benzyną i podpalili. Dorosłych rozstrzelali. (...)

(...) Były matki, co walczyły. Mężów nie było. W ogóle młodych mężczyzn nie było. Wiele kobiet oprócz dzieci miało też jakieś stare matki, czy babki. Ale jeśli miały komu dzieci zostawić, to były takie, co zostawiały i walczyły. Ja myślę, że one wtedy dla tych dzieci walczyły. (...)

(...) W drugiej połowie sierpnia przyniesiono do szpitala dziewczynkę, spod gruzów wyciągnięto dziecko... Miała 9 lat…Wtedy po drugiej stronie ulicy paliły się domy i było bardzo widno w tym pokoju. Ona miała wysoką temperaturę i urwaną nogę. I ta dziewczynka cały czas się pytała: kiedy przyjdzie mamusia. Wzięłam ją na ręce i usiadłam na jakimś foteliku i tak ją gładziłam, przytulałam. I ona mówi: „Opowiedz mi bajkę”. Byłam bardzo zmęczona, to był drugi, trzeci dzień, jak nie spałam, zaczęłam jej opowiadać bajkę, i w pewnym momencie usnęłam. Kiedy się obudziłam, uświadomiłam sobie, że ja przez sen mówię tą bajkę, coś mówię w ogóle. A dziecko jest już martwe. (...)

(..) Chyba nie [miałam marzeń w czasie Powstania], poza tym, żeby po prostu przeżyć, żeby rodzina się znalazła. (...)

(...) Nie było czasu na marzenia. Ale tak, z głupia, myślało się na przykład o tym, żeby ładnie wyjść na zdjęciu. Była jakaś taka moda na robienie zdjęć. Stąd tyle materiałów fotograficznych z powstania. Pomijając fakt, że istniał specjalny referat propagandy i dokumentacji Komendy Głównej AK, którego zadaniem była dokumentacja tych wydarzeń. Pracował tam cały sztab fotoreporterów, którzy dokumentowali wydarzenia na bieżąco. Dzięki temu mamy np. tyle materiałów w Muzeum Powstania. Mieliśmy aparaty fotograficzne. Jak miałyśmy zbiórki, zawsze był z nami kolega, który robił zdjęcia. (...)

(...) Kiedy biegałam jako łączniczka, to muszę przyznać, że to było czasami okropne, dlatego, że musiałam przechodzić przez piwnice chorych ludzi, którzy mieli te różne czerwonki, paratyfusy itd., to było straszne i przyznam szczerze, że wtedy zdejmowałam opaskę. Ludzie byli zrozpaczeni, zrozpaczeni! Czy pani sobie wyobraża umierać na tyfus w warunkach: bez wody, bez możliwości uprania pościeli, w śmierdzącej piwnicy, bez żadnych warunków higienicznych. To straszne! Widziałam rzeczy okropne, takie które zostawiły we mnie ślad do końca życia. (...)

(...) Dobiegłam do tego budynku, a przy nim leżał ranny i... dosłownie parowało mu ... nie wiem. W tej chwili nawet nie potrafię opowiedzieć. Ale wtedy człowiek musiał być szalenie opanowany. Wiedziałam, że nie mogę mu pomóc. Miał wnętrzności na wierzchu, więc tylko wyciągnęłam z torby morfinę. Zrobiłam mu chyba podwójny zastrzyk. Wiedziałam, że to nic nie pomoże. Chodziło o to, aby przez moment miał świadomość, że ktoś chce mu pomóc. Zresztą ten chłopak bardzo szybko zmarł. (...)

(...) Tak. Była pretensja do powstańców. Nie reagowałam na takie zachowania, ponieważ moja reakcja nic by nie dała. Słyszałam kilka razy pretensje: „Po co żeście zrobili to powstanie? Po co ono jest potrzebne?” Powiem pani szczerze, że nie chcę się wypowiadać publicznie, jakie mam obecnie przemyślenia na ten temat. To jest niepotrzebne, ale inaczej człowiek myśli jak ma 17 lat, a inaczej to ocenia później (…) Mogę powiedzieć, że tamte czyny to było wielkie, ogromne bohaterstwo. No było. Powstańcom należy oddać wielką cześć za to, co zrobili. Tylko po co?

******