Prace moich słuchaczy bywają różne, nigdy ich nie publikuję ale zdarzyła sie praca niezwykła. Autorką jest długowłosa dziewczyna, o ogromnych oczach, z mnóstwem pomysłów, i nawet mam tremę, sądząc, ze Ona te słowa odczyta. Może jednak nie? Jest wrażliwa bardziej niż przypuszcza i bardzo odważna. jest dobrym człowiekiem, a takim niełatwo w życiu. Wieczna interwencja. nie "ślęczała" nad pisaniem, napisała "coś-tam" i już wybiegła, do szkoły, na spotkanie, spacer... nigdy nie wiadomo gdzie. W tym roku pisze egzamin maturalny. A oto praca, przed kosmetyką....

REKLAMA
Aluzja literacka jest środkiem stylistycznym polegającym na świadomym, przemyślanym nawiązaniu w tekście utworu do innego dzieła. Wyróżnić można dwa rodzaje aluzji: pośrednią, charakteryzującą się subtelnością i niejednoznacznością oraz bezpośrednią: jasną, wyraźną i niebudzącą wątpliwości. Jako środek kreacji świata przedstawionego aluzja literacka stosowana była już w średniowieczu, kiedy to ówcześni twórcy nawiązywali w swoich dziełach do Biblii (niepodważalnego źródła wiedzy i kierunkowskazu, któremu podporządkowane było życie ludzkie) aby skłonić odbiorców do refleksji i pogłębić przekaz utworu. Do zrozumienia oraz prawidłowego odczytania aluzji, niezbędna jest odbiorcy pewna wiedza pozwalająca zidentyfikować dane odniesienie, a także uważność, przenikliwy umysł oraz szeroko pojęty refleks. Autorzy utworów literackich w procesie kreacji świata przedstawionego wykorzystują aluzję literacką nawiązując do spuścizny kulturowej w zależności od zamierzonego celu oraz docelowej grupy odbiorców.
Bezpośrednią aluzję literacką do utworu można wprowadzić na kilka sposobów. Jednym z nich jest posłużenie się cytatem stanowiącym kwintesencję utworu, pogłębiającym przekaz i nadającym dziełu wielowymiarowości. Motto „Mistrza i Małgorzaty” to wykorzystany przez Bułhakowa cytat z „Fausta” Goethego. „Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie dobro czyni.” to zdanie poprzedzające początek powieści. Od samego początku autor posługując się aluzją literacką sygnalizuje kierunek, jaki odbiorca powinien obrać analizując i interpretując dzieło. Nawiązanie do romantycznego dramatu w kontekście utworu ma za zadanie podkreślić obraz Moskwy jako miasta przesiąkniętego złem do szpiku. Stolica Rosji jawi się w powieści jako miejsce, w którym nawet Woland, sam szatan, chcąc snuć intrygi może zrobić jedynie coś dobrego. Zło w tym mieście i jego mieszkańcach osiągnęło poziom niemożliwy do przekroczenia. Jednak na tym nie kończy się cel działań autora. Bułhakow swoje największe dzieło pisał na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pierwszą wersję powieści twórca ukończył w 1928 roku, kiedy do władzy w komunistycznym państwie doszedł Stalin. Bułhakow, świadomy totalitarnego charakteru państwa, rozpoczął pisanie dzieła od nowa. Motto utworu można więc odczytać również jako aluzję do totalitarnego ZSRR, będącego, podobnie jak Moskwa w powieści, przesiąkniętego złem. Można między nimi dostrzec pewne analogie. Zarówno miasto w powieści, jak i państwo w komunistycznej rzeczywistości, to miejsca przygnębiające i dołujące. System totalitarny ZSRR indoktrynował i inwigilował obywateli, z kolei w „Mistrzu i Małgorzacie” do złudzenia podobne działania podejmował Massolit. Ateizm i cenzura obejmujące sztukę, odrzuciły dzieło Bułhakowa dokładnie tak samo, jak powieść tytułowego Mistrza. Mieszkańców aresztowano i zsyłano na Syberię. W powieści regularnie znikali bez wieści lokatorzy, uznawani za choćby najmniejsze zagrożenie dla reżimu. Zaszczuci obywatele donosili na siebie nawzajem, a na porządku dziennym były kradzieże, oszustwa i sprzedawanie się systemowi w zamian za najdrobniejsze przywileje. Kreując świat przedstawiony w „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakow wykorzystuje aluzję literacką nie tylko by obejść ścisłą cenzurę, co, de facto udało się dopiero po śmierci autora, ale przede wszystkim, aby dosadnie przedstawić realia życia w systemie totalitarnym oraz uświadomić odbiorcom, jak ogromne zagrożenie dla społeczeństwa i jednostki stanowi wszechobecny, bezwzględny reżim.
Sposobem realizacji aluzji literackiej w dziele, uznawanym za najbardziej kontrowersyjny, jest wpisanie w świat przedstawiony postaci występującej w innym utworze. Zabieg może polegać na nadaniu nowych rysów i cech bohaterowi noszącemu identyczne imię, co postać będąca jego archetypem. W zależności od zamysłu autora, powstać może również w sposób dokładnie odwrotny, przyjąć całokształt pierwowzoru, jednocześnie występując pod zmienionym pseudonimem. Kontrowersja tego rozwiązania tkwi w łatwej do przekroczenia granicy między inspiracją a plagiatem, jednak świadome i umiejętne wykorzystanie aluzji spełnia określone, narzucone przez autora funkcje. Chochoł, dla zobrazowania, to postać znana i z reguły kojarzona z „Weselem” Wyspiańskiego napisanym w 1900 roku. Bohater fantastyczny symbolizuje marazm oraz uśpione wartości narodu polskiego. Jest jednocześnie personifikacją nadziei na odzyskanie niepodległości przez zjednoczenie klas społecznych. Chochoł pojawia się również w „Szewcach” Witkacego, powstałych około trzydzieści lat po młodopolskim dramacie. Podobnie jak u Wyspiańskiego, dzieło Witkiewicza stanowi swoisty portret oraz analizę stanu społeczeństwa polskiego, jednak aluzja zawarta w awangardowym dramacie opiera się na kontraście oraz polemice. Chochoł przestaje być bohaterem mistycznym i nadającym wartości dziełu wiarygodności. Staje się obiektem drwin oraz symbolem niemocy człowieka wobec systemu. Zamiast nieść nadzieję na uwolnienie, bohater fantastyczny sam rozpoczyna chocholi taniec, dając tym świadectwo swojego zniewolenia przez system sprawujący całkowitą władzę nad jednostką. Nie bez znaczenia jest również sposób wprowadzenia Chochoła na scenę. W „Szewcach” chłopi z dramatu Wyspiańskiego wnoszą na teatralne deski pęk słomy, natomiast w „Weselu” Chochoł ukazuje się publiczności samodzielnie. Witkacy umyślnie przedstawia postać w sposób groteskowy, demaskując, a wręcz demistyfikując młodopolskie symbole oraz podważając racjonalność nadziei zawartych w „Weselu”. Tango, które tańczy Bubek we fraku, którym w rzeczywistości okazuje się być Chochoł, sygnalizuje wyparcie folkloru i tradycji oraz zastąpienie ich przez kulturę masową. Aluzja wykorzystana w kreacji świata przedstawionego za pośrednictwem bohatera tekstu umożliwia zatem polemikę, jednocześnie tworząc przestrzeń dialogu między dziełami, autorami, a przede wszystkim skłonionymi do refleksji i bardziej świadomymi znaczenia treści utworów odbiorcami.
Najbardziej jednoznacznym sposobem wprowadzenia aluzji literackiej do utworu jest nawiązanie do innego dzieła już w tytule, aby jawnie zasygnalizować odbiorcy, z kim lub czym będzie miał do czynienia. Stanowiący integralną część tekstu tytuł, poza sugestią może stanowić również formę komentarza dotyczącego problemu, jaki podejmuje utwór. Opowiadanie Marka Nowakowskiego, zatytułowane „Górą Edek” obrazuje wycinek lat 90 XX wieku, kiedy w Polsce z trudem budowano nowy, kapitalistyczny ład. W przypominającym sprawozdanie tekście, zrelacjonowany jest pozornie błahy incydent przy miejscu parkingowym. Kierowca fiacika znajduje miejsce parkingowe przy zakorkowanej ulicy, jednak zanim zdąży je zająć, ogromny ford blokuje mu możliwość wjazdu na wyznaczoną przestrzeń. Właściciel ogromnego samochodu pozostaje niewzruszony tak długo, aż kierujący mniej spektakularnie prezentującym się pojazdem nie podda się i nie ustąpi. Co więcej, gdy kierowca fiata – drobny, posłuszny prawu inteligent, kieruje się ku właścicielowi forda, ten mija go nie zwracając uwagi i nie przejmując się roszczeniami mniejszego od siebie człowieka. Wysoki, tęgi mężczyzna, bezczelny i przekonany o własnej wyższości jest zwyczajnym chamem. Analogiczną postawę prezentuje Edek, bohater „Tanga” autorstwa Sławomira Mrożka. Obie postaci literackie to modele człowieka masowego. Nie liczące się z niczym i nikim, manifestujące własną przewagę oraz uznające jedynie własne racje. Imię, a właściwie jego zdrobnienie, czyli „Edek”, jest charakterystyczne i kojarzone z bohaterem dramatu Mrożka. Nowakowski już za pośrednictwem tytułu sugeruje więc, że w utworze należy rozpoznać postać reprezentującą brak systemu wartości i zasad, a także będącą stworzeniem prymitywny, chamskim i skrajnie prostackim. To z kolei wpływa na odbiór utworu i zrozumienie ironicznej postawy autora wobec problemu upowszechniania się wraz z rozwojem kapitalizmu figury człowieka masowego. Nawiązanie do innego dzieła w tytule może służyć pośredniemu objaśnieniu sensu utworu, a także umożliwieniu pewnego rodzaju manifestacji poglądu samego autora.
Literatura jest z reguły elementem kultury wysokiej. Świat przedstawiony kreowany za pomocą aluzji literackich stanowi więc swoisty rodzaj selekcji grupy odbiorców. Jedynie uważny, kompetentny kulturowo odbiorca potrafi wyłapać wszelkie nawiązania, a także odpowiednio je dopasować i trafnie zinterpretować w kontekście treści zawartych w dziele. Ponadto aluzja może stanowić pewną „przepustkę” dla tekstu, to znaczy w państwach podległych ustrojowemu reżimowi, umożliwiać jego ukazanie się w sklepach?
czy choćby na łamach gazet drugiego obiegu. Odniesienie do spuścizny kulturowej wzbogaca tekst również dzięki skłanianiu odbiorcy do głębszej analizy problemu oraz refleksji na jego temat. Aluzja literacka jest skutecznym sposobem na pogłębienie przekazu oraz nadanie utworowi wielowymiarowości.