Niechciane imigrantki w Szwecji i Polsce

W Szwecji coraz głośniejsza jest dyskusja o rosnącej przepaści pomiędzy rodowitymi Szwedami, którym naogół nadal nieźle się żyje w opiekuńczym państwie , a zamieszkującymi betonowe przedmieścia uchodźcami spoza Europy, którym Szwecja pokazuje nieco mniej egalitarne oblicze. To wyrzuceni poza główny nurt przybysze, którym trudno o pracę i o nawiązanie kontaktu ze szwedzkim społeczeństwem, a jeszcze trudniej o wyrwanie się z etnicznego getta. Przypadek Szwecji jest paradoksalny, bo na wiele sposobów jest to kraj otwarty i co najmniej w założeniach stawiający na wielokulturowość.

Z kolei w Polsce żyjemy w przekonaniu, że temat emigracji istotny jest dla nas jedynie z perspektywy wyjeżdżających z kraju Polaków, tego jak my jesteśmy przyjmowani w Wielkiej Brytanii, Szwecji czy Norwegii. O sytuacji imigrantów, a zwłaszcza uchodźców politycznych, którzy znaleźli się w Polsce słyszymy niezwykle rzadko. Co jakiś czas pojawia się alarmujący artykuł o fatalnej sytuacji w ośrodkach dla nielegalnych imigrantów, a potem zapada cisza. Polska artystka Anna Konik próbuje to zmienić.

W tym samym momencie, w którym uważny widz stwierdza, że historia uciekinierki z Iraku lub Czeczenii wydaje mu się łatwiejsza do zrozumienia i bardziej uniwersalna niż myślał, musi też poczuć wstyd, że z większą empatią słucha o jej dramatycznych losach, gdy opowiada je biała kobieta, która mówi poprawnie po szwedzku albo polsku. Czy prawdziwy dialog, bez pośredników i masek nie jest możliwy? Filmu Anny Konik nie da się oglądać bez narastających wyrzutów sumienia...

- Anna Konik: Po zebraniu wszystkich historii zastanawiałam się, jak je pokazać. Najważniejsze wydało mi się przeniesienie zmarginalizowanych losów „moich” emigrantek do samego centrum, a tym centrum w Szwecji są po prostu Szwedzi. Poszukiwałam Szwedek w podobnym wieku, co moje bohaterki z Tensta. Chciałam, żeby jako kobiety były na podobnym etapie rozwoju. Na ogłoszenie w gazecie odpowiedziało jakieś dwadzieścia kobiet. Niektóre nie rozumiały, dlaczego mają opowiadać życiorys innej kobiety w pierwszej osobie. Jednak te, które ostatecznie wzięły udział w projekcie, od razu bardzo wrażliwie i emocjonalnie podeszło do mojej idei. Nie musiałam ich przekonywać, żeby opowiedziały do kamery historię innej kobiety jako swoją własną. Wiedziały, o co chodzi, dobrze rozumiały, że dzięki ich twarzom, ich poprawnemu szwedzkiemu, dzięki mieszkaniom, które mi udostępniły i w których nagrywałam monologi, kobiety z Tensta po dziesięciu czy dwunastu latach pobytu w Szwecji po raz pierwszy zostaną usłyszane przez Szwedów.

Widz sam musi sobie zadać pytanie, dlaczego historii, którą słyszy nie opowiada kobieta, której życiorysu ta historia dotyczy i sam określić, co czuje na temat tej podmiany, jakie to w nim wywołuje emocje. Sztuka pozwala na to przesunięcie czy przekroczenie granic i właśnie owo przesunięcie jest kluczowym elementem całego projektu.

Ludzie byli nie tylko poruszeni, ale też dotknięci politycznym aspektem mojego filmu. Wśród publiczności były kobiety z Tensta i kobiety z centrum, które brały udział w projekcie, ale reszta to politycy, dziennikarze, Szwedzi. Była to więc konfrontacja, z tym co naprawdę istnieje, a nie jest widoczne.

Szwecja daje azyl uchodźcom, ale myślę, że czasami zapomina się, skąd i dlaczego ci ludzie tak naprawdę przyjechali, czego doświadczyli i że nie wystarczy dać im mieszkanie. Oni przeżywają szok kulturowy, nie mówią po szwedzku, czasami są analfabetami. Szwecja jest otwarta, ale może nie rozumie, co znaczy przeżyć wojnę, bo i sama Szwecja od ponad trzystu lat wojny nie doświadczyła. Bardzo trudne jest też przystosowywanie się ludzi dojrzałych, w pełni ukształtowanych do zupełnie nowego świata.

Druga część projektu powstała w Białymstoku we współpracy z Galerią Arsenał. Białystok jest newralgicznym miejscem na mapie Polski, było tam kilka incydentów o charakterze rasistowskim, ataki na Czeczenów, podpalenie drzwi polsko-pakistańskiej rodziny, zniszczenie Gwiazdy Dawida na skwerze upamiętniającym żydowski cmentarz... Miałam tu kontakt z kobietami, które przyjechały do Polski uciekając przed wojną, dyktaturą, prześladowaniami politycznymi. Część z nich mieszka w domu dla uchodźców, a reszta otrzymała już pozwolenie na mieszkanie w mieście w wynajętych mieszkaniach. Obie sytuacje są fatalne: warunki w domu dla uchodźców są poniżające, a możliwość znalezienia oficjalnej pracy i utrzymania się w mieście jest prawie zerowa...

Najnowszy film Anny Konik, W tym samym mieście, pod tym samym niebem...powstał w Sztokholmie, podczas pobytu rezydencyjnego artystki w IASPIS. Głównym producentem jest MAP (Mobile Art Production), a współproducentami i partnerami projektu - Instytut Polski w Sztokholmie oraz IASPIS. Część białostocka projektu powstała w ramach programu edukacyjnego "Plac Zabaw Arsenał 2012", dotowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz w ramach stypendium artystki z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.