Muranów i Berlin. Utopia niejedno ma imię

Przedwojenny modernista Hans Scharoun, nominowany tuż po wojnie na głównego architekta Berlina, czerpał z tych samych wzorców. Powtarzał: „Budujemy nowe społeczeństwo. Nie może wpełznąć z powrotem do tej samej skorupy, w której chronili się jego poprzednicy. Musimy stworzyć mu nowe miejsca do mieszkania”. Miał wizje godne Le Corbusiera i chciał szybko wprowadzać je w życie.
Zniszczony, nienadający się do odbudowy Berlin był dla Scharouna, nobliwego dżentelmena w garniturze z muszką, okazją, z której należało skorzystać. Jak zrujnowana Warszawa dla Lacherta i jego kolegów z BOS-u. Patrzy na miasto jak geolog, widząc tylko polodowcową dolinę rozłożoną między płaskowyżami Barnim i Teltow. Zaledwie jedna ulica, Unter der Linden, wpisuje się w pożądany schemat. Przedłużona na wschód, aż do granic miasta, ma pełnić rolę głównej „miejskiej wstęgi”, Centralnej Osi, przy której Scharoun chce ulokować najważniejsze budynki administracyjne. Pozostałe aleje, ulice i uliczki mają zniknąć, ustępując miejsca trzem innym ciągnącym się przez miasto pasom: mieszkalnemu, kulturalnemu i pracowniczemu. W pierwszym skupią się osiedla, złożone z niskiej zabudowy, swobodnie rozrzuconej wśród zieleni. W pozostałych dwóch – biura i instytucje.
Indywidualizm, nowy początek – plan Scharouna zdaje się ucieleśniać marzenia wielu Niemców, zwłaszcza z zachodniej części Berlina. Tylko że sam autor wie już, że nigdy go nie zrealizuje. We wrześniu czterdziestego dziewiątego Berlin rozcinają przejścia graniczne między Republiką Federalną Niemiec a Niemiecką Republiką Demokratyczną. Wschodnioniemiecki parlament zdąży co prawda zaaprobować plan tuż przed podziałem miasta, ale wzdłuż Centralnej Osi, która w tej części miasta jest na razie przedwojenną Grosse Frankfurter Strasse, powstaną do tego czasu tylko dwa galeriowce, wybudowane według pomysłów Scharouna przez kooperatywę architektów, pragnącą jak najszybciej dostarczyć swoim członkom nowych mieszkań. NRD-owskie władze odrzucają Kollektivplan jako zbyt formalistyczny, elitarny i trącący „dekadencją z Zachodu”.

Delegacja najlepszych planistów startuje do konkursu na zabudowę alei, przemianowanej tymczasem na cześć Stalina z okazji jego siedemdziesiątych urodzin. Arteria jest szeroka, żeby swobodnie mogły kroczyć nią masy ludzkie podczas okolicznościowych parad. Po obu stronach zdobią ją gigantyczne, gdzieniegdzie dochodzące nawet do trzynastu pięter budowle, do których mają wprowadzić się robotnicy wraz z rodzinami. Fasady, zgodnie z teorią narodowej formy w architekturze, zdobią elementy nawiązujące nie tylko do niemieckiego klasycyzmu, w tym tradycyjnych motywów berlińskich słynnego Karla Friedricha Schinkla, ale i antyku: jońskie i doryckie kolumny, freski. Prześmiewcy będą nazywać to wszystko „weselnym tortem”. Ale największy, najwspanialszy dom rośnie przy Marchlewskistrasse. Zaprojektował go nowy główny architekt Berlina (Wschodniego rzecz jasna) – Herman Henselmann, ambitny czterdziestolatek, któremu hitlerowcy odmówili prawa do wykonywania zawodu ze względu na żydowskich przodków. Po wojnie współpracował ze Scharounem, a gdy okazało się, że modernistyczna utopia w nowej rzeczywistości nie ma szans wejść w życie, planował wyjazd w ślad za swoim mentorem do Berlina Zachodniego. Przed emigracją powstrzymał go jednak przyjaciel, Bertold Brecht. Henselmann został i zaangażował się w nowe wyzwanie – pracę nad sztandarowym bulwarem stolicy nowego socjalistycznego państwa. Jego główną ozdobą ma być trzydziestopięciometrowy dom o ośmiu kondygnacjach, Hochhaus an der Weberwiese. Symbolizuje nowy standard życia klasy robotniczej: ludowi pracującemu też należą się pałace. Z wdzięczności wobec Brechta, dzięki któremu mógł rozwinąć skrzydła, Henselmann ozdabia dom cytatami z jego dzieł. Nad głównym wejściem umieszcza napis:

Pokój panuje w naszym kraju
Pokój panuje w naszym mieście
Niech zamieszkają tu ci
Którzy go zbudowali.

Nad Szprewą w Berlinie w alei Stalina
gmach nowy, ogromny do góry się wspina.
Nim zegar na Alex-plac ósmą pokaże,
już piętro kolejne postawią murarze.

Gdyby na zamek ruszył z atakiem wróg, łatwo go nie zmoże. Grube mury wytrzymają ostrzał, sklepy zapewnią aprowizację, dostarczając racje żywnościowe od zaplecza wprost do mieszkań. Kobiety i dzieci będą mogły się ukryć w schronach pod piwnicami. Przetrwają w nich nawet wojnę atomową. Komora filtrowentylacyjna oczyści powietrze, radioaktywny pył z ubrań spłucze się szlauchem pod specjalnym natryskiem i po trzech dniach będzie można wyjść na zewnątrz. Gdyby tunel służący do ewakuacji został zasypany, skorzysta się z czerpni powietrza – niewielkich betonowych grzybków wystających znad trawników. Zresztą fala raczej rozejdzie się wśród bloków, nawet ich nie uszkadzając. Jeśliby zaś Truman nie zdecydował się spuścić bomby i Amerykanie ruszyliby na zamek konwencjonalnie, artylerzyści ostrzelają wroga z dachów, celując z armatek ustawionych między betonowymi tralkami.
Na razie jest pokój i nad wszystkim czuwa Marian Kilian, kierownik budowy, żywy dowód na możliwości awansu społecznego, jakie daje robotnikom socjalizm. Jeszcze dwa lata temu pracował jako murarz na Muranowie, po pracy szkoląc się pilnie. Teraz, po dwuletnim kursie, rozdaje zadania innym. Jaki porządny ten Kilian! – chwalą gazety. „Wystarczy spojrzeć na budowę, na solidnie, a nie po partacku wznoszone konstrukcje, na porządnie ułożone materiały budowlane, a nawet na szafę z dokumentacją techniczną, gdzie projekty każdej części budowy mają swoją osobną działkę” – pisze Andrzej Koźmiński w „Stolicy”.

Ruch w alei ma już wkrótce przebiegać całkiem inaczej: pięć pasów jezdni, między nimi szpaler drzew i tory tramwajowe, które znikną, gdy pod ziemią, tak jak pod Stalinallee, powstanie metro ze stacją na Muranowie. Bo że powstanie niebawem, jest więcej niż pewne. Wierzy w to mocno dziennikarz „Trybuny Ludu”, snując wizję nieodległej przyszłości:
„Jest rok 1955. Wsiadamy, aby nie tracić czasu, do Metro. Schody wynoszą nas do pięknego holu, mieszczącego się w budynku opodal pałacu Mostowskich. […] Wychodzimy na aleję Nowotki. Po dwóch jezdniach, 9 metrów szerokości każda, pędzą w obu kierunkach samochody, motocykle, autobusy. Środkiem – na miejscu dawnego torowiska tramwajowego, szeroki pas zieleni. Jezdnie oddzielają od chodników dwa niewiele węższe pasy zieleni. Szerokie chodniki tętnią ruchem. Wielkie magazyny i sklepy, zakłady zbiorowego żywienia mają charakter wielkomiejski. Korzystają z nich nie tylko mieszkańcy okolicznych bloków, ale również mieszkańcy Muranowa, Mirowa, Żoliborza, Nowego i Starego Miasta, a nawet bardziej odległych dzielnic”. Jak średniowieczni wędrowcy, zdążający ze wszystkich stron na podzamcze, gdzie wre ruch i można załatwić wszystkie sprawy.
Beata Chomątowska

Wpis jest fragmentem książki "Stacja Muranów", która ukaże się 17 października tego roku nakładem Wydawnictwa Czarne.