Trzeźwo myślący realista czy zdrajca? Prymas Poniatowski umierał w niesławie, ale był ofiarą swoich czasów

Gdy umierał - 12 sierpnia 1794 roku - tliła się jeszcze antyrosyjska insurekcja, a Rzeczpospolita nie zniknęła jeszcze całkowicie z mapy. Niedługo się na niej ostanie, ale Poniatowski, szczęśliwie dla siebie, nie dożył tej chwili. Gdyby nie zmorzyła go choroba, być może zburzony warszawski tłum wywlókłby go z Pałacu Prymasowskiego i publicznie stracił. Tak jak chociażby biskupa inflanckiego Józefa Kossakowskiego.

Wzburzony lud miał królewskiemu bratu za złe także inną okoliczność. A może przede wszystkim. Chodziło o rzekomo potajemne spotkanie z królem Prus Fryderykiem Wilhelmem II, do którego doszło jesienią 1793 roku w Skierniewicach. W tym samym czasie trwał w Grodnie tzw. sejm rozbiorowy, który - przy "asyście" rosyjskich wojsk - zatwierdził II rozbiór Polski. Wzięły w nim udział także Prusy.

Ale nie było wtedy, w Skierniewicach, żadnej zmowy - hierarcha i monarcha rozmawiali o sprawach kościelnych - kolejny podział Polski był tylko kwestią czasu, ale Poniatowski nie chciał żegnać się z prymasowstem. Nie było też potwierdzenia dla wieści, jakoby duchowny przekazał pruskiemu królowi plany warszawskich fortyfikacji. Gdy ważą się losy państwa, każda plotka żyje swoim życiem.

Rozgłaszano, że jednym z następnych będzie brat samego króla, który ponoć nigdy nie krył słabości do Rosji. Mało kto w ogóle wiedział, że prymas... nakazywał odprawiać w kościołach modły za powodzenie antyrosyjskiej insurekcji. A kto pamiętał wszystkie jego reformy albo nowoczesny - jak na środowisko ludzi Kościoła - światopogląd?

Duchowny z pewnością widział oblegane przez tłum egzekucje, jakiś czas temu przed jego siedzibą wzniesiono wielką drewnianą konstrukcję. To szubienica. Ale Michałowi Poniatowskiemu nie dana była publiczna śmierć, przy aplauzie i wiwatach warszawskich jakobinów. Zmarł zmożony chorobą, po dwóch tygodniach spędzonych w łóżku.

Nie był starcem, miał zaledwie 57 lat. Nie został otruty, jak chcieliby jego przeciwnicy. Informacje o samobójstwie duchownego, choć padały na podatny grunt, należy włożyć między bajki. Słowa prześmiewczego wierszyka: „Książę prymas zwąchał linę, wolał proszek niż drabinę”, okazały się tylko "radosną" twórczością.