Ostatnie polskie powstanie. Prof. Machcewicz: „Poznań '56 zamykał rozdział walki zbrojnej o wolność i suwerenność”

Trzeba oceniać to, co zrobił Władysław Gomułka po powrocie do władzy w październiku 1956 roku, jako w pewnym sensie wymuszone przez gwałtowny wybuch społeczny, krwawo stłumiony, ale będący dla władzy radykalnym memento, ukazującym skalę niezadowolenia społecznego. Było to jednocześnie ostrzeżenie, że do podobnych wybuchów może dojść w innych miastach.

Poznań '56 ma ogromne znaczenie - mimo, że protest rozegrał się w krótkim czasie i w jednym mieście, że został krwawo stłumiony i był pozornie przegrany. Oddziaływanie długofalowe było naprawdę wielkie.

P. M.: Jest naturalne, że tworzy się swoisty łańcuch wydarzeń, rozpoczętych przez pamiętne wydarzenia poznańskie. Mamy Czerwiec '56, Marzec '68, Grudzień '70, Sierpień '80. Z drugiej jednak strony w tej perspektywie zatraca się wyjątkowość tego, co miało miejsce 60 lat temu w Poznaniu. To był nie tylko pierwszy bunt społeczny przeciw komunizmowi, ale i najbardziej radykalny, najgwałtowniejszy.

Już nigdy później nie powtórzyła się sytuacja, że ludzie na ulicach wielkiego miasta walczyli z bronią w ręku. Pamiętajmy, że przez wiele godzin w Poznaniu trwało oblężenie gmachu UB przy ul. Kochanowskiego - budynek był ostrzeliwany przez strajkujących z 30 stanowisk ogniowych. Demonstranci zdobyli kilka czołgów, kilka innych podpalili butelkami z benzyną. Doszło więc do czegoś, co można nazwać scenariuszem powstańczym. Uczestnicy strajków zakładali biało-czerwone opaski, ulegano plotkom, że w całym kraju trwa powstanie. Grupy młodych ludzi z bronią w ręku wyruszali na samochodach ciężarowych poza Poznań, aby rozbrajać posterunki milicji.

Poznań '56 miał wiele nurtów i warto dostrzegać w nim pewną autonomię, a nie tylko włączać go w ciąg buntów robotniczych. To był jedyny moment w historii PRL-u, gdy doszło do masowych walki z użyciem broni przeciwko władzy komunistycznej. Wydarzenia z Poznania były wyjątkowe, bo w pewnym sensie zamykały rozdział walki zbrojnej o wolność i suwerenność. Można uznać go za ruch insurekcyjny, choć działania rozgrywały się spontanicznie, nie było żadnego planu wywołania powstania. W tym sensie było to ostatnie polskie powstanie, jeśli przez to określenie rozumiemy walki z bronią w ręku przeciwko komunistycznej dyktaturze.

To był także bunt przeciwko sowietyzacji. Pamiętajmy, że polska armia była dowodzona przez sowieckich oficerów, szkolnictwo i kultura były zrusyfikowane. Dlatego komponent niepodległościowy był znacznie silniejszy w czerwcu 1956 roku niż w trakcie późniejszych buntów społecznych.

P. M.: W dniach poprzedzających strajk, jeszcze przed wyjściem na ulice robotników, żądania były typowo socjalne i ekonomiczne. Domagano się m.in. zwrotu niesłusznie pobranych podatków, obniżenia norm, podwyżki płac, wypłaty zaległych deputatów. To wszystko decydowało o poziomie życia robotników i ich rodzin. Pamiętajmy, że robotnicza płaca była obliczana na zasadzie akordowej - zależała od ilości przepracowanych godzin, wyrobionych norm.

Odpowiedź władz była niezadowalająca, dlatego pracownicy wyszli na ulice. Początkowo dominowały hasła ekonomiczne, ale błyskawicznie – prawdopodobnie w ciągu godziny – pojawiły się postulaty polityczne, niepodległościowe i religijne. Były okrzyki „precz z dyktaturą!”, „precz z ruskimi!”, „chcemy wolnych wyborów!”. Żądano powrotu religii do szkół i uwolnienia prymasa Stefana Wyszyńskiego. Ludzie jako wspólnota zaczęli się radykalizować, stąd rozszerzenie horyzontów programowych strajku.

Nastąpiło zjawisko znane socjologom, także z innych epok, kiedy tłum się radykalizuje, wzrasta temperatura emocji, pojawiają się niekontrolowane plotki, np. o aresztowaniu delegacji robotników, która prowadziła rozmowy w Warszawie.

P. M.: Jedna z wielu. Należy pamiętać, że władza była wyjątkowo bierna, nikt z Warszawy do robotników nie przyjechał. Tłum zajął więc budynki KW PZPR i Miejskiej Rady Narodowej, czyli ówczesne ośrodki komunistycznej władzy w Poznaniu. Nie było oporu. Zaczęto wierzyć, że władza się rozsypała, a zwycięstwo jest bliskie. Powstańcy zajęli więzienie przy ul. Młyńskiej, gdzie spodziewano się uwolnić rzekomo aresztowaną delegację.

Oczywiście żadnego uwięzionego robotnika tam nie zastano, ale dalej wypadki potoczyły się już błyskawicznie. Tym bardziej, że strajkujący mieli już przy sobie broń. Rozpoczęli oblężenie gmachu UB – znienawidzonego symbolu komunistycznych represji. Pokojowa demonstracja zaczęła się przekształcać w rewolucję.

Na ulicy pojawiają się czołgi, początkowo żołnierze nie stawiają oporu. Po południu do Poznania wkroczyło wojsko już z rozkazami tłumienia buntu. Pojawiły się pogłoski, że o ile wcześniej przyjechali Polacy, teraz to Sowieci przebrali się w polskie mundury. Była to nieprawda, choć polskimi żołnierzami dowodził sowiecki gen. Wsiewołod Strażewski.

Człowiek, który staję się cząstką tłumu, podlega zupełnie innym emocjom. Częściowo zawiesza racjonalne rozumowanie. Zaczyna odczuwać entuzjazm, euforię. Jestem w stanie to zrozumieć, bo uczestniczyłem w manifestacjach „Solidarności” w latach 80.

P. M.: Zaczęło się to jako protest robotniczy, ale bardzo szybko do pochodu przyłączali się przedstawiciele innych grup społecznych. Bardzo wielu było studentów, a nawet niepełnoletnich uczniów. Na zdjęciach z protestów widać często bardzo młodych ludzi - byli zarówno wśród zabitych, jak i aresztowanych. Największą grupą wśród ofiar byli jednak młodzi robotnicy.

Początkowo jednak liderami byli robotnicy starszego pokolenia, jak np. Stanisław Matyja. W momencie, kiedy tłum się radykalizuje, na pierwszy plan wysuwają się dużo młodsi pracownicy, a także młodzież szkolna i akademicka.

P. M.: W Poznaniu praktycznie nie doszło do aktów wandalizmu, rabunków sklepów itd. Mówienie o chuliganach jest zatem oczywiście nieprawdziwe. Tak jak wspominałem, inspiratorami byli robotnicy - najpierw starszego pokolenia, potem ich młodsi koledzy.

To był ruch masowy, do którego przyłączał się każdy, kto tylko chciał. W protestach mogli brać też udział ludzie, których propaganda komunistyczna przedstawiała jako mających problem z prawem. Trzeba jednak pamiętać, że ówczesny wymiar sprawiedliwości było wyjątkowo represyjny.

P. M.: Wszystko wskazuje na to, że pierwsze strzały - tak wynika z dostępnych źródeł - padły z gmachu UB. Funkcjonariusze bezpieki też czuli się zagrożeni, a nie mogli przecież liczyć na pobłażliwość tysięcy demonstrantów. Naprzeciwko stał częściowo uzbrojony tłum przekonany, że w obleganym budynku znajdują się aresztowani robotnicy. Tłum nienawidzący tej zbrodniczej formacji, odpowiedzialnej za represje okresu stalinowskiego.

P. M.: Dobrej woli nie było. Gdyby jeszcze kilka godzin wcześniej - około godz. 10, spełniono postulaty strajkujących, a także przyjechał z Warszawy premier Józef Cyrankiewicz bądź nawet któryś z ministrów, tłum być może rozszedłby się do domów. Ale Biuro Polityczne KC PZPR, widząc w proteście kontrrewolucję, podjęło decyzję o obronie systemu za wszelką cenę. Wojska wkroczyły do Poznania jako do wrogiego miasta. Używano broni maszynowej, nie chroniono cywilów. Stąd tak spory bilans ofiar.

P. M.: Wojsko zostało użyte szybko i brutalnie, przez co zastraszano mieszkańców innych miast. Ale tylko czasowo, bo do masowych demonstracji dochodziło już po kilku miesiącach – w październiku 1956 roku. Pacyfikacja okazała się skuteczna, ale tylko na krótki czas.

Warto pamiętać, że wojska sowieckie szły na Warszawę 19 października z Pomorza Zachodniego i Dolnego Śląska i dopiero po pięciu dniach wróciły do swoich baz. W tym czasie przez setki miejscowości przetoczyły się antysowieckie demonstracje. Popierano Gomułkę, postrzeganego jako polityka zdecydowanie antystalinowskiego.

Aby zapanować nad tymi rozchwianymi nastrojami obiecywał odejście od starej polityki, zapowiada nowy model stosunków polsko-sowieckich, bardziej partnerski. Oddaje hołd robotnikom Poznania, uwalnia większość aresztowanych, wstrzymuje procesy. Ale potem wycisza temat, zapada kurtyna milczenia, które trwa... 25 lat. Pierwsze społeczne, niezależne obchody Poznańskiego Czerwca miały miejsce dopiero w 1981 roku.

Po Poznańskim Czerwcu było zupełnie inaczej. Wydarzenia sprzed 60 lat miały ogromne znaczenie dla zmiany Polski, ale nie było środowiska, które mogłoby przenosić opozycyjną tradycję na inne formy działania.

Trzeba jeszcze wiele zrobić, jeśli chodzi o naszą świadomość historyczną. Doświadczenia lokalne muszą być mocniej obecne w wymiarze centralnym, ogólnopolskim. One często miały ogromne znaczenie dla tego, co się działo w całej Polsce. Tak było właśnie w przypadku powstania poznańskiego.

P. M.: Wyjątkowe jest to, że to z jednej strony był to pierwszy z wielkich buntów robotniczych, które w kolejnych dekadach wstrząsały PRL-em. Z drugiej jednak – to był koniec drogi radykalnej, insurekcyjnej. Ostatnie powstanie. Nigdy później na ulicach polskich miast nie doszło do wielogodzinnych walk między przedstawicielami władzy a uzbrojonym tłumem, domagającym się wolności.

Patronem cyklu Czerwiec ‘56 jest Urząd Miasta Poznania.