Wiesław Kot: Ten Oscar, gala i czerwony dywan, to więcej cyrku niż czegokolwiek innego. Sztuki tam nie ma

O to, co wynika z retrospektywy ostatnich kilkudziesięciu lat. A wynika mniej więcej tyle: jeżeli ktoś jest kobietą, skrzywdzoną, uciemiężoną, prześladowaną, jeżeli ktoś jest czarnoskóry, wykorzystywany czy prześladowany z racji uprzedzeń rasowych, jeżeli ktoś jest dyskryminowanym Żydem, gnębionym Indianinem, alkoholikiem, w jakikolwiek sposób upośledzonym człowiekiem, to to dojmujące położenie życiowe stwarza mu w rozdaniu oscarowym wielkie nadzieje.

Mnie się wydaje, że oni chcą po prostu propagować własną szlachetność. Opowiadanie się za osobami w jakiekolwiek sposób doświadczonymi przez los jakoś pomaga im zachować przeświadczenie o tym, że są osobami współczującymi, rozumiejącymi. Lepiej czują się sami ze sobą wspierając takie trochę quasi-religijne podejście. A także tę mrzonkę o amerykańskim śnie, o tym, że w Ameryce każdy ma szansę się wybić niezależnie od tego z jakiego poziomu startuje i jakie ma ograniczenia. O tyle to paradoksalne, że w historii Ameryki jest długa lista przypadków, które świadczą o czymś wręcz przeciwnym.

Może chodzi też o pewne zadośćuczynienie za przeszłość. Bo trzeba przecież pamiętać, że przez wiele lat żaden czarnoskóry reżyser czy aktor Oscara nie dostał. Wyjątkiem była tu Hattie McDaniel, którą wyróżniono za drugoplanową rolę Mammy – niani w słynnym melodramacie „Przeminęło z wiatrem”. Dostała nagrodę w 1940 roku, jako pierwsza Afroamerykanka w historii Oscarów.

Dziś mamy sytuację odwrotną – po latach '60, po tej wielkiej rewolcie obyczajowej – mniejszości, prześladowani, homoseksualiści, to są po prostu pewniaki.

Może nie tyle chodzi o stopień trudności tylko o efektowność. Jeżeli ktoś jest pokornym kaleką, bo nie ma jednej nogi albo ręki to nie jest – w sensie filmowym – obiecująca sytuacja. Bo weźmie sobie protezę i już. Poza tym występuje jako człowiek integralny, zdrowy. Sytuacja zupełnie się zmienia, kiedy mamy do czynienia z kimś, kto w sposób mentalny, psychiczny, przestaje być człowiekiem „pełnowartościowym”. Np. autyk fantastycznie i oscarowo zagrany w "Rain Manie" przez Dustina Hoffmana. To jest postać!

Jest takie przeświadczenie, że pijaka i wariata zagra każdy. Otóż nie, zagrać kogoś, kto jest dotknięty szczególną chorobą jak np. autyzm czy Alzheimer, to jest wielka sztuka. Zagrać kogoś, kto nie tyle fizycznie umiera, co z dnia na dzień ubywa mu jestestwa, redukuje się, zanika, blaknie. To naprawdę wielka sztuka. W tym roku mamy w tej kategorii zresztą obraz „Still Alice”. Julianne Moore gra w nim wykładowczynię uniwersytecką, posiadaczkę błyskotliwego umysłu, którą dopada właśnie Alzheimer, zapominanie. Ona tu świetnie wypada i sądzę, że ma na statuetkę szanse.

Może być tak i pewnie często tak jest, że wywlekanie przed oczy odbiorców tej oczywistej krzywdy, niezawinionego nieszczęścia, to jest forma szantażu. To jest forma kłócenia się z widzem – słuchaj, uważaj, bo ty siedzisz w fotelu w ciepłych bamboszach, a popatrz jak ludzie cierpią. Cierpią, więc ty nie możesz iść podlewać pelargonii tylko masz siedzieć i patrzeć co się dzieje, bo ciebie też to może spotkać.

Choroba, krzywda dziecka to są właśnie takie tematy typu szantażowego. Bo to jest ludzkie nieszczęście od którego nie można odwracać wzroku. Bo to są ważne tematy, a nie jakieś tam duperele typu on kocha ją, a ona nie kocha jego i jest wielki dramat.

Dobrze, że się kręci i nie dobrze, że się kręci. Fakty są takie, że jak ktoś jakąś krzyczącą krzywdę ludzką kładzie widzowi pod nosem to musi się liczyć z tym, że jeśli mu nie dadzą nagrody za walory artystyczne to mu dadzą jakieś wyróżnienie za współczucie.

Z drugiej strony - nie ma takich tematów, które są dobre i takich, które nie są dobre. Oczywiście jakbyśmy zrobili sondaże to by się okazało, że wszyscy by chcieli oglądać historie schematyczne - on kocha ją a ona jego. Nikt by nie pomyślał, że przypadki starego Żyda z Ukrainy, który będzie śpiewał głupawe piosenki a w ogóle to jest dostawcą mleka w jakiejś zapyziałej wsi, mogą się komuś podobać. A taka właśnie była historia „Skrzypka na dachu”, który dostał cały bukiet Oscarów.

Nie ma takiego generatora, algorytmu, którym dałoby się pozycjonować tematy. Oscary to jest totolotek. Wypadkowa zbyt wielu czynników, żeby dało się coś przewidzieć.

Nie, bo nie jestem aż taki naiwny. W takim sensie, że – choć oczywiście doceniam w „Idzie” narrację i zdjęcia – ta historia jest zbyt prosta. Tak się składa, że robiłem z literatury żydowskiej doktorat, przeczytałem wszystko co na ten temat się ukazało w druku. Wspomnienia przesiedleńców, powieści, opracowania naukowe. Obejrzałem wszystkie możliwe filmy, polskie, czeskie, węgierskie. I ta „Ida” Pawła Pawlikowskiego jest niestety strasznie postna. Tam po prostu o Żydach polskich, o tych nielicznych, którzy przeżyli wojnę, a o których mówiło się po 1945 roku „towarzystwo cmentarne”, nie ma nic. To jest jakiś schemacik, rzucik, wariant uproszczony na poziomie starszaków w przedszkolu. Jest pani prokurator stalinowska a z drugiej strony zakonnica. Są Polacy, którzy zabili Żyda a po wojnie przejęli jego majątek. Naprawdę, aż takie proste to wszystko nie było.

To jest oczywiście moja racja, której jestem pewien, ale też z drugiej strony jestem pewien, że jak my naszej historii nie uprościmy, nie zaczniemy jej okrawać – tak jak Amerykanie okrawali podbijanie dzikiego zachodu do śmiesznych fabułek w westernach – to też się z nią nigdzie nie przebijemy. Analogicznie – gdyby Amerykanie zaczęli kręcić filmy o dzikim zachodzie od „Tańczącego z wilkami” to w kinie nie byłoby zjawiska westernu. Zatem jesteśmy na to upraszczanie w kinie niejako skazani.

Ma, choć idzie łeb w łeb z „Lewiatanem” Andrieja Zwiagincewa. A to poważny konkurent, bo tak samo jak jest żywy w Ameryce temat żydowski, żywy jest temat Rosji i dawnej i tej współczesnej, putinowskiej.

Bo takich filmów było już milion. O tym, że lekarz to jest drugi pan Bóg, który swoją magiczną wiedzą albo genialną intuicją może przywrócić człowieka do życia wbrew wszystkiemu, wbrew nauce. Poza tym to, że bierze facet w czasach PRL-u pieniądze i od jakiejś mafii szemranej i od czynników partyjnych i szasta się między jednymi a drugimi... I jeszcze ta buta – mnóstwo pali, pije i przeklina przy operacjach. Dla nich to …

No mało ciekawe. Poza tym trzeba pamiętać, że profesor Religa to jest nasz wewnętrzny, polski temat. Tak samo jak pułkownik Kukliński. Tego się nie da wyeksportować tak jak się nie udało do Oscara wyeksportować Wałęsy. No bo po pierwsze film „Człowiek z nadziei” był zrobiony – choć przez Andrzeja Wajdę – na poziomie drugiej klasy gimnazjalnej. Po drugie zupełnie nie trafił z tematem. Wałęsa to już jest dla Amerykanów zamierzchła przeszłość i dzisiaj ich zupełnie nie obchodzi.

Nie, bo oni się od lat niczego nie uczą. Oni się replikują. Młodsi kopiują wszystkie błędy starszych. Gdyby chcieli się porządnie uczyć, musieliby się ruszyć za granicę.

Proszę pamiętać, że twórca „Idy”, ten Pawlikowski, to nie jest znowu taki polski reżyser. On się rzemiosła uczył w Wielkiej Brytanii, za brytyjskie pieniądze, w brytyjskich szkołach. Wcześniej robił filmy dla BBC. Więc on – pomijając samą szkołę – był także poddany takiemu typowo zagranicznemu producenckiemu reżimowi.

Polski temat to dla niego jest wycieczka. On równie dobrze mógłby kręcić o niuansach konfliktu Hutu i Tutsi w Rwandzie. To nie jest krew z krwi i kość z kości polskiej sztuki filmowej. I może ta obcość jest jego kluczem do sukcesu.

Pawlikowski – wręcz przeciwnie – tworzył pod wpływem nie tylko natchnienia ale też presji amerykańskiego producenta. Dlatego myślał nie tylko o tym żeby zrobić film dobrze, ale też tak, by się oglądał i zwyczajnie sprzedał.