„Nie wiem, nie słyszałem, nie interesuję się tym”, czyli kilka słów o tym jak zmienił się nasz stosunek do niewiedzy

Poświęciłam sporo pracy przewalczeniu w sobie przekonania, że niewiedza bezwzględnie ośmiesza. W gimnazjum nosiłam ze sobą na angielski dodatkowe pół kilo w postaci słownika, żebym przypadkiem nie musiała o nic pytać lektorki. Nie próbowałam odpowiadać na pytania, jeśli nie byłam absolutnie pewna odpowiedzi i spisywałam na karteczkach wszystkie słowa, których nie rozumiałam, żeby potem sprawdzić ich znaczenie. Notowałam je nawet w zeszycie, który mam do dziś, figurują tam takie kurioza jak sztambuch czy kustodia. Być może dlatego nie jestem do końca przekonana, że wstyd jest czymś wartościowym.

Mimo że potrafi działać podobnie jak strach, powstrzymując nas przed niektórymi zachowaniami, nie jest jednoznacznie dobrym uczuciem, ale raczej czymś, co hamuje także w sytuacjach, które tego nie wymagają. Zawstydzanie może też być sposobem wywierania nacisku, demonstracją przewagi nad drugą osobą. Zawstydzony przecież nie zabierze głosu, zbyt onieśmielony by z nami polemizować. Będzie na to zbyt skoncentrowany na wytkniętych mu wadach, niedociągnięciach, a w dobie internetu bywa, że także zraniony do żywego przez obcych i anonimowych wszystkowiedzących.

Czy wstyd za luki w wiedzy, rzeczywiście skłania do pracy nad sobą i poszerzania horyzontów? A może działa przeciwnie, powodując, że wiedza zaczyna kojarzyć się strofowanemu z czymś nieprzyjemnym i elitarnym – w złym tego słowa znaczeniu. Być może grzmiący na temat obniżenia poziomu nauczania akademicy i surowi seniorzy nie tyle wychowują, co usiłują skłonić nas do kuriozalnej sytuacji emocjonalnej, w której mielibyśmy się wstydzić, że się nie wstydzimy?

Moim zdaniem prawdziwa ignorancja to znacznie więcej niż lenistwo. To raczej głębokie niezrozumienie dla powodów dla których powinno się poszerzać wiedzę. Agresywna negacja nawet tego, co zostało podane na tacy, której sami nie zamówiliśmy. Ignorant nie zapyta dlaczego, tylko powie, że on tego nie potrzebuje. W pewnym sensie będzie w swojej postawie anarchistą burzącym ład. Ignorant to ten kolega, który mimo usilnych namów, nie przeczytał „Zbrodni i kary”, co nie przeszkodziło mu w wyrobieniu sobie zdania i solennego powtarzania, że to beznadziejna książka. Prawdziwy ignorant nie zniża się do dyskusji polegającej na wymianie faktów i spostrzeżeń, jedynym i ostatecznym argumentem, jest jego „prywatna opinia”. Często można też usłyszeć lub przeczytać, że ma do niej niezbywalne prawo. Ignoranci nie czytają tekstów, które komentują i komentują wydarzenia, o których nie mają pojęcia. Emocje, najczęściej te negatywne zastępują u nich fakty. Zamiast rzeczowników wybierają przymiotniki. Jeśli dodatkowo mają w sobie dozę chamstwa mają złudne wrażenie, że „ich racja jest na wierzchu”, bo głośniej krzyczeli.

Jakiś czas temu poczytny portal plotkarski opublikował informację o nagrodzie dla polskiego reżysera na bodajże najbardziej liczącym się festiwalu kina niezależnego na świecie. Jeden z popularniejszych komentarzy brzmiał „I co z tego? Nic mnie to nie obchodzi, nie znam faceta”.

Powyższy przykład nie tylko obrazuje to, co uważam za kwintesencję ignorancji, lecz także pokazuje, że żyjemy w czasach, w których o wiele gorzej jest być nieznanym niż nielubianym albo pogardzanym. Zdaje się, że najgorszą obelgą na Pudelku czy Plotku nie jest już ostra krytyka sukienki czy roli danej aktorki, ale fakt, że Nowak i Kowalska nie kojarzą tej osoby.

Media kształtują obraz świata i nawet jeśli jesteśmy tego świadomi, sami również jesteśmy pod wpływem tego zjawiska. Oglądamy sukces finansowy ludzi, którzy nie mają nic ciekawego do powiedzenia, ich wygląd jest efektem pracy chirurga i porównujemy ich z superwykształconymi, superwygadanymi znajomymi z doktoratem z filologii klasycznej, których nie stać na porządną objazdówkę po zabytkach starożytności. Oczywiście, można mówić pięknie o niezbywalnych wartościach ponadmaterialnych, ale rodzaj niesmaku pozostaje, a nasza tolerancja na odpowiedź "nie wiem", czy postawę "nie znam się, ale się wypowiem" niezauważalnie rośnie.

Po dowartościowaniu głupoty przez programy telewizyjne, kolejną zmianę przyniosły portale społecznościowe pozwalające na nieustanną transmisję siebie. I to najlepiej siebie w wersji beztreściowej. Nie musimy wcale mieć ciekawych przemyśleń, ani podawać dalej ważnych informacji, żeby zyskać odrobinę społecznego uznania, od którego wszyscy jesteśmy w jakimś stopniu uzależnieni (w końcu to w pogoni za nim publikujemy jakiekolwiek treści w sieci). Skoro tarta z borówkami i śmieszny komentarz dotyczący siódmego oblania prawa jazdy wzbudzają więcej zainteresowania, uczymy się jak pies Pawłowa, że w gruncie rzeczy ludzie nie przepadają za tymi, którzy demonstrują publicznie wiedzę. To, co uchodzi za niewiedzę, która nas ośmiesza jest kwestią środowiska, w którym się obracamy. Jeśli nikt z naszych znajomych nie będzie się orientował, kto otrzymał w tym roku literacką Nagrodę Nobla, prawdopodobnie nie przejdzie nam przez myśl, że to coś, czego powinniśmy się wstydzić.

Upatrywanie upadku wiedzy ogólnej i „prawdziwej” inteligencji nie jest wynalazkiem współczesnym. W „Fajdrosie” Platon opisuje spór egipskiego króla z bogiem Teutem. Bóg przyszedł do władcy i nauczał go różnych sztuk. Teut przedstawił mu także pismo, które opisał jako lekarstwo na pamięć, jednak król był do tego wynalazku nastawiony sceptycznie – „ Uczniom swoim dasz tylko pozór mądrości, a nie mądrość prawdziwą. Posiądą bowiem wielkie oczytanie bez nauki i będzie się im zdawało, że wiele umieją, a po większej części nie będą umieli nic i tylko obcować z nimi będzie trudno; to będą mędrcy z pozoru, a nie ludzie mądrzy naprawdę”. Czy nie podobne argumenty lubimy wysuwać przeciw pokoleniu przyklejonemu do ekranów?

– Obecni licealiści diametralnie różnią się od tych, którzy szkołę kończyli 10 lat temu. Wcześniej różnice między pokoleniami nie postępowały moim zdaniem tak skokowo – mówi Elżbieta, 50-letnia nauczycielka biologii w podwarszawskim liceum. - Teraz dzieciaki są na pozór bystrzejsze, szybciej przyswajają praktyczne umiejętności na lekcji, ale mają problemy z zapamiętaniem czegoś na dłużej. Nie wspominając o braku wiedzy ogólnej, kultury innej niż ta popularna, amerykańska czy znajomości trudniejszych słów. Są za to bardzo otwarci, komunikatywniejsi niż poprzednie roczniki. Kiedyś, jeśli jakiś uczeń mieszkał daleko od kolegów i nie bardzo rozmawiał z rodzicami, bywało, że miał problem z wyrażaniem klarownie swoich opinii i pomysłów. Teraz oni wszyscy non stop ze sobą piszą, komentują zdjęcia, są więc siłą rzeczy sprawniejsi w interakcjach na żywo – dodaje.

Może wcale nie wiemy mniej niż pokolenie naszych dziadków czy rodziców, tylko po prostu do swojej niewiedzy łatwiej jest nam się przyznać, więc sztuka maskowania braków odchodzi do lamusa. Zobaczyliśmy pionierów niewiedzy w mediach i w polityce. Szkoły zreformowały się, srogo karząc nauczycieli piętnujących brak wiedzy w sposób inny, niż stopień w dzienniku. Denerwujące deklaracje współrozmówców z gatunku „nie interesuję się polityką” (więc mogę nie wiedzieć, kto jest premierem) czy „nie lubię takich książek” (nie czytałam nigdy nic poza Małgorzatą Kalicińską i Paulo Coehlo) to być może reakcja na chaos współczesnego świata, który oczekuje od nas ciągłego przetwarzania nowych treści. Z drugiej strony to po prostu wygodna wymówka, oświadczenie, że nie ma się telewizora to niemal nobilitacja. Głód wiedzy sprawia, że selekcja informacji nie jest aż tak skomplikowana.