"Nie przypinam zdjęć zwłok na ścianie". Znany polski profiler obala mity z filmów i seriali

CBS Reality w poniedziałek 3 czerwca, pokaże swoją pierwszą polską produkcję, która nieco odczaruje wizerunek policyjnego "medium". "Zawód: profiler" to seria 10 odcinków poświęconych zabójstwom i niejednoznacznym śmierciom w Polsce. – Wszystkie sprawy są prawdziwe. Pracowałem przy nich, więc opowiem o nich z własnych doświadczenia – mówi w rozmowie z naTemat prowadzący Jan Gołębiowski.

Profilerzy w popkulturze przedstawiani są jako łowcy, którzy działają w pojedynkę i sami łapią przestępcę, często przypłacając to zdrowiem psychicznym. Jan Gołębiowski przyznaje, że lubi pracę w grupie. Bez analiz i raportów innych specjalistów trudno byłoby stworzyć pełny profil.

Profiler jest psychologiem, więc skupia się na cechach psychicznych i osobowościowych. Lekarz sądowy np. podaje, że sprawca zadał cios lewą ręką i opisuje przyczynę zgonu, a kryminalistyk zbiera odciski palców oraz analizuje odcisk buta, by wyliczyć szacunkową wagę. Policjanci z kolei szukają powiązań między ofiarą a przestępcą. Potem wszystkie dane są przetwarzane w profil poszukiwanej osoby.

Zadaniem profilera jest stworzenie profilu nieznanego sprawcy. Ogólnie mówiąc - chodzi o sporządzenie charakterystyki przestępcy tak, żeby pomogła śledczym wytypować go spośród "tłumu".

W pracy opiera się to na twardych danych, dedukcji, a czasem intuicji wynikającej z doświadczenia. W profilu znajdziemy takie informacje jak m. in. gdzie taka osoba pracuje, mieszka, jak się zachowuje, czy może występować w bazach policyjnych. Przykładowy profil w skrócie prezentuje się tak: sprawcą jest mężczyzna w wieku 30-40 lat, który znał ofiarę z widzenia i był karany za czyny nieobyczajne.

Profil pomaga też sporządzić strategię przesłuchania podejrzanego. Dzięki niemu policjant lub sam profiler będzie wiedzieć jak skonstruować pytania i jak podpytywać taką osobę, by wyjawiła pożądane informacje.

W Polsce pracuje ok. 30 psychologów policyjnych w komendach wojewódzkich. To oni najczęściej profilują przestępców. Oprócz nich zajmują się tym również biegli sądowi oraz policjanci pionu kryminalnego.

Nie istnieje zawód profilera, więc nie ma też dedykowanej szkoły "profilerskiej" (nie mylić z profilowanym). Z drugiej strony, nie ma jednej ścieżki kariery, więc można próbować na różne sposoby.

– W naszych warunkach profilowaniem zajmują się głównie psychologowie. Należałoby zatem ukończyć studia psychologiczne, ale kilku polskich profilerów ukończyło wydział prawa na kierunku kryminologia – przyznaje mój rozmówca. Następnie trzeba wstąpić do policji, a potem starać się o posadę psychologa policyjnego. Można też być zewnętrznym konsultantem.

– W moim przypadku była to wypadkowa szczęścia i uporu. Miałem już podstawową wiedzę psychologiczną i chciałem zacząć to praktykować. Aktywnie zgłaszałem się do różnych komórek policyjnych – wspomina Gołębiowski.

– Kolega ze studiów, który okazał się policjantem, zgłosił się do mnie ze sprawą seryjnego rozbójnika, który napadał na stacje benzynowe. Wiedział, że nie mam doświadczenia praktycznego, ale chciał to skonsultować właśnie z psychologiem. Potem, kiedy przeszedł z pionu kryminalnego do komórki psychologicznej pamiętał o tym i znów mnie poprosił o pomoc. Po kilku konsultacjach z zewnątrz zaproponowano mi etat psychologa policyjnego – dodaje.

Można też iść "drogą akademicką". Zrobić badanie naukowę, napisać pracę lub artykuł i jeździć z nimi na konferencje związane z kryminalistyką. Możliwe, że obecny na sali policjant czy prokurator poprosi nas potem o konsultacje przy nierozwiązanej sprawie.

Metoda została skonstruowana w 1921 roku, ale jest nadal przydatna i wykorzystywana - nie tylko w kryminałach. Policjanci i profilerzy również pokazują kartki z plamami atramentu przesłuchiwanym osobom, by poznać cechy osobowości lub zaburzenia psychiczne.

Profilowanie jest wykorzystywane przez policję i prokuraturę przy różnych rodzajach przestępstw. – Połowa moich zleceń dotyczy zabójstwa lub jego usiłowania – przyznaje Gołębiowski.

Profile tworzone są nie tylko mordercom, ale też "zwyczajnym" kryminalistom. Oprócz zabójstw, dotyczą one m. in. nakłaniania do samobójstwa, rozbojów (np. napady na kioski), innej czynności seksualnej (np. molestowanie), stalking, propagowanie pedofilii, stosowanie gróźb (np. wysadzenia budynku), porwania, czy oszustwa internetowe.

Profiler rzadko przyjeżdża na tak zwane "gorące" miejsce zbrodni. W filmach i serialach scena z oględzinami jeszcze ciepłego denata jest wręcz obowiązkowa.

Mieszkanie lub gabinet filmowego profilera zwykle jest "udekorowane" drastycznymi zdjęciami zwłok. W serialu CBS Reality również będzie taka scenografia. To jednak pewne ustępstwo, by uatrakcyjnić program.

– W swojej pracy oczywiście nie wieszam takich zdjęć – przyznaje Gołębiowski. – Jeśli ktoś ma do czynienia z takimi widokami na co dzień, w aktach, to nie ma sensu jeszcze tym epatować na ścianie – dodaje.

Papierowe mapy jeszcze do niedawna były rzeczywiście rozwieszane przez profilerów, ale ustępują elektronicznym mapom Google oraz opcja Street View, które pozwala zdalnie podejrzeć okolicę popełnienie przestępstwa - czy miejsce jest trudno dostępne, gdzie są szlaki komunikacyjne.

Praca profilera jest w popkulturze ukazywana dwojako: albo sensacyjnie, albo paranormalnie. Tak naprawdę praktyka zbytnio nie różni się od typowej pracy policyjnej (która też jest podkoloryzowana na ekranie). Jest więc dużo siedzenia z nosem w papierach, ale i wyjście w teren.

Co jest w tym wszystkim najgorsze? – Do zdjęć zwłok można przywyknąć i nie jest to tak obciążające emocjonalnie jak kontakt z rodziną ofiary. Tylko raz w życiu dałem swój prywatny numer telefonu. Przekazałem go babci zabitej ofiary, która nie mogła sobie poradzić ze stratą – przyznaje.

Profil musi być przede wszystkim pomocny śledczym. – Dla mnie sukcesem jest moment, w którym śledczy lub prokurator mówi, że mój profil się do czegoś przydał. Największy sukces jest wtedy, kiedy przychodzi do mnie drugi raz i zamawia kolejny profil do nowej sprawy. Każdy profil składa się z kilku wersji, które tworzą swoistą mapę do czynności śledczych. Systematyzuje dane. Policjanci nieraz mówili mi, że spojrzenie z zewnątrz, okiem psychologa, rzuciło im nowe światło na sprawę.

Każda sprawa jest inna, a większość profili jest trafna w pewnym stopniu. – Nie miałem jeszcze przypadku, w którym nie trafiłbym w ogóle lub trafił w 100 proc. Czasem dwie wersje z profilu złożone w jedną całość pokrywają się w pełni z przestępcą – tłumaczy Jan Gołębiowski. Jest też wiele niewykrytych spraw, trudno więc ocenić, czy miało się ostatecznie rację.