Cedry to wyjątkowo piękne, wiecznozielone drzewa iglaste o niezwykłej historii. W tym artykule opowiemy o ich systematyce, obszarach występowania, o niezwykłych właściwościach drewna cedrowego i odpowiemy na pytanie, czy da się z powodzeniem posadzić drzewo cedrowe w swoim ogrodzie. Wspomnimy też o niezwykłej historii tych drzew, blisko powiązanej z historią naszej cywilizacji.
Cedr to nazwa rodzaju drzew iglastych z rodziny sosnowatych obejmującego trzy gatunki. Historycznie najbardziej znanym z nich jest cedr libański (drzewo to znajduje się nawet na fladze tego bliskowschodniego kraju).
Pozostałe gatunki cedrów to cedr himalajski i cedr atlaski. Czasem dodatkowo wyróżnia się także cedr cypryjski.
Cedry są drzewami górskimi, rosną na wysokości od 1100 do 3000 metrów nad poziomem morza, wywodzą się z bliskiego wschodu i obszaru morza śródziemnego.
W starożytności rosły między zachodnimi podnóżami Himalajów, w Pakistanie, Afganistanie i północno-zachodnich Indiach (cedr himalajski), poprzez Iran i tak zwany Lewant (region historyczny obejmujący dzisiejsze terytoria Syrii, Libanu, Jordanii, północnego Iraku, południowo-wschodniej Turcji, Izrael i Palestynę) oraz Kaukaz, aż do północnego wybrzeża Afryki, szczególnie w górach Atlas w Maroko (cedr atlaski).
Wyodrębniany czasem jako osobny gatunek cedr cypryjski rośnie głównie, bez niespodzianki, na Cyprze.
Cedr to wysokie, osiągające wysokość nawet 60 metrów (cedr libański) drzewa iglaste posiadające gruby pień (nawet do 3 m średnicy w przypadku cedrów himalajskich), poziomo rosnące konary, spłaszczony wierzchołek i charakterystyczne, okrągłe szyszki, przypominające ule pszczół.
Igiełki zbierają się w pęczki, podobnie jak w przypadku modrzewi, ale cedr jest rośliną wiecznozieloną. Igły cedrowe przybierają barwę od jaskrawozielonej do bladej, niebiesko-zielonej.
Drewno cedrowe posiada intensywny, czerwono-brązowy kolor, jest wyjątkowo odporne na gnicie, lekkie i bardzo aromatyczne.
Do tego proste, szerokie pnie znakomicie nadają się na materiały konstrukcyjne. Z tego względu już w starożytności o cedrach mówiło się jako o Boskim Drzewie, a cywilizacja grecko-rzymska używała nazwy "cedr" (rzym. cedrus; gr. kedros) jako określenia wszelkich drzew iglastych.
Z drewna cedrowego budowano świątynie i pałace, sarkofagi egipskich faraonów, Wielką Świątynię w Jerozolimie, Świątynię Artemidy w Efezie (jeden z 7 cudów starożytnego świata) i, co bardzo istotne, okręty, w czym specjalizowali się Fenicjanie (o czym za chwilę).
Dodatkowo drewno i olejek cedrowy charakteryzują się unikatową właściwością: działają odstraszająco na ćmy i mole. Ta wyjątkowa cecha spowodowała, iż cedr wykorzystywany był (i do pewnego stopnia wciąż jest) do wykładania szaf i kufrów w celu zabezpieczenia przechowywanych w nich ubrań przed owadami.
Klimat Polski jest, niestety, raczej mało przyjazny dla drzew cedrowych, ale odpowiednie podgatunki, o ile dobrze się o nie zadba, są w stanie wytrwać w naszym kraju.
Cedr libański najlepiej znosi niskie temperatury, z którymi możemy mieć do czynienia w zimie, himalajski i atlaski są mniej mrozoodporne, szczególnie atlaski, ale, o ile posadzimy je w miejscu osłoniętym od wiatru i młode rośliny okryjemy na zimę, powinny z powodzeniem wzbogacić nasz ogród.
W przypadku cedru himalajskiego uważać zwłaszcza należy na wiosenne przymrozki, wyjątkowo niebezpieczne dla tego gatunku.
Warto tu zaznaczyć, iż cedry są też popularnymi roślinami wykorzystywanymi jako bonsai.
Niezwykle cenione w starożytności, powszechnie wykorzystywane przez cały okres średniowiecza i oświecenia, a następnie używane przemysłowo w epoce industrialnej, drzewo cedrowe ma dramatycznie węższy zasięg dzikiego występowania.
Cedr był jednym z kluczowych elementów rozwoju i potęgi cywilizacji Fenickiej. Fenicjanie byli ludem semickim, podobnie jak Żydzi i Arabowie.
W starożytności stworzyli handlowe imperium, założyli liczne kolonie (w tym, między innymi Kartaginę i Barcelonę), rozprowadzili w całym regionie Morza Śródziemnego wynalazki takie jak pieniądz i pismo, zbijali fortunę na handlu drzewem cedrowym i tak zwaną purpurą tyryjską – barwnikiem dającym niezwykle żywy kolor, uzyskiwanym z pewnego gatunku morskich ślimaków.
Drzewa cedrowe, rosnące w wielkich lasach w górskich obszarach dzisiejszego Libanu i południowo-wschodniej Turcji, wykorzystywane były przez Fenicjan zarówno do budowy świątyń i pałaców, jak i okrętów handlowych przewożących w swych ładowniach deski i pnie cedrowe na sprzedaż w Egipcie, zachodniej Turcji czy Grecji.
Równocześnie Fenicjanie masowo eksportowali też drewno cedrowe do Mezopotamii (Irak) i potężnych cywilizacji tego regionu.
Nadmierna wycinka, szybki rozwój rolnictwa i osadnictwa i zmiany klimatyczne, zarówno naturalne, jak i wywołane przez rabunkową gospodarkę ludzką, doprowadziły do dramatycznego spadku areałów lasów cedrowych.
Ich transport z obszarów położonych coraz dalej od morza stawał się dla Fenicjan coraz bardziej nieopłacalny, a wywołane wycinkami pustynnienie doprowadziło do problemów w rolnictwem.
Równocześnie nadmierny połów szkarłatników, owych ślimaków, z których Fenicjanie pozyskiwali swój niezwykły barwnik, doprowadził gatunek na skraj wymarcia.
Potęga handlowa Fenicji chyliła się ku końcowi i wkrótce miała ona zostać zastąpiona przez Greków, własnych dziedziców z Kartaginy, a potem Imperium Romanum.
Wszystko z powodu nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych.
Historia ta zresztą wcale się na tym nie skończyła. Wraz z rozwojem technologicznym wycinka trudniej dostępnych lasów cedrowych stawała się ekonomicznie opłacalna.
Niszczenie tych drzew trwało w najlepsze aż do połowy XX wieku, a w niektórych regionach trwa nadal, tym bardziej, że w epoce przemysłowej, jak już pisaliśmy, drzewo cedrowe stało się popularnym elementem mebli, zwłaszcza szaf, a napędzany mechanizacją XIX-wieczny przemysł pochłaniał wcześniej niewyobrażalne wręcz ilości tego drewna.
Obecnie cedr atlaski ma status gatunku zagrożonego wyginięciem, a cedr libański status gatunku narażonego na wyginięcie.