Ślady po Żydach jak wyrzuty sumienia. W Warszawie z ich nagrobków powstał park. W Szczecinie – piaskownica

"Przychodzi do mnie w Otwocku wiekowa kobieta, wyciąga zza pazuchy stary kielich sederowy i pyta: 'Ksiądz Lemański?'. 'Lemański', mówię. 'To ja chciałam coś księdzu zostawić'. I tyle. Poszła. Źle się z nim czuła. […] Jak on do niej trafił, nie wiem. Ale ona wie, że jest u niej w domu nie na miejscu. Czuje, że coś jest nie tak, więc idzie do mnie i mi go daje" – opisał ksiądz i bloger naTemat w rozmowie z Dariuszem Rosiakiem przeprowadzonej do książki "Człowiek o twardym karku".

To tylko jeden z wielu przykładów. Pozostałości po żydowskich społecznościach towarzyszą nam często przez dziesięciolecia. Ludzie reagują różnie: zażenowaniem, buntem, milczeniem. Coraz więcej jednak chce wziąć za nie odpowiedzialność.

Zdjęcia z pozoru nie zawierają niczego nadzwyczajnego. Ot, domy, parki, szkoły. Dopiero na zbliżeniach widać, macewę wmurowaną w fundamenty budynku gospodarczego w Końskiem (woj. Świętokrzyskie) czy Milejczycach (Podlaskie). Dużo więcej niż same kamienie mówi jednak autor w wywiadzie otwierającym album.

Baksik przyznaje, że kiedy fotografował budynki uderzyła go obojętność, z jaką chodzimy po "naszym własnym, wybrkukowanym macewami podwórku". Tak, jak zakonnicy w Kazimierzu Dolnym.

"Płyty udało się wydobyć dopiero po długich pertraktacjach. Zakonnicy przyzwyczaili się, że już nie chodzą po błocie, tylko po wybrukowanym chodniku. A że z macew? To trudno" – powiedział Baksik.

Choć przez dziesięciolecia macewy nikomu nie przeszkadzały, płyty z parafii udało się usunąć. Ksiądz Lemański dodaje jednak w rozmowie z naTemat, że podobną postawę można spotkać bardzo często. – Ludzie mówią: zapłaćcie, to wtedy wam oddamy te płyty. Albo: to mój budynek, nie oddam ani kawałka. Chyba, że zbudujecie mi nowy – komentuje i dodaje, że czasem jest jeszcze gorzej, bo niektórzy udają, że zupełnie nie widzą problemu. – Koło Parysowa miejscowa młodzież dostrzegła, że cała obora zbudowana jest z macew. Potem okazało się, że nie tylko ona. Mieszkańcy dziś zażenowani odwracają od niej wzrok. Ale właściciela to nie interesuje.

Jak przyznaje ksiądz, burmistrz jednej z gmin przyznał mu wprost, że za macewy, które wróciły na lokalny kirkut, samorząd po prostu zapłacił człowiekowi, który je po wojnie zawłaszczył. – Niektórzy jednak sami zwracają macewy. Nie wiedzą, co z nimi robić. Zdarza się, że to uciska sumienie przez dziesiątki lat – mówi.

Przyznaje, że z czasem, u niektórych pojawia się pewnego rodzaju zażenowanie. Dlatego precjoza trafiają do muzeów. Ci z kolei, którzy znajdują na swoich podwórkach macewy, usuwają je z podwórek i potajemnie, w nocy, wywożą je na żydowskie cmentarze. Wiele osób po prostu nie wie, co ma zrobić ze śladami dawnych żydowskich mieszkańców. Zgłasza się wtedy do takich organizacji, jak Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Chciałam zapytać jej przedstawicieli o to, jak reagują wtedy ludzie. W odpowiedzi dostałam jednak e-mail, że dyrekcja nie zgodziła się na wypowiadanie w tym temacie.

Obie poznanianki zainteresowały znaleziskami lokalną gminę żydowską i konserwatora zabytków. Dzięki nim nagrobki być może wrócą na cmentarze. I dobrze, bo, jak napisał we wstępie do albumu "Macewy codziennego użytku" Jan Tomasz Gross: "Bo tak chyba musi być, że umarli, którzy nie zostali przyzwoicie pochowani, snują się wśród żywych, nie dając im spokoju".