Opowiedz, nie czytaj. Jarek Kuźniar o lekcji przywiezionej z Rio de Janeiro

W moim przypadku podróże kształcą życiowo i zawodowo. Rio też. Wylądowałem w kraju oddalonym od Europy o 13 godzin lotu z ludźmi, których nie znałem, nie wiedzieliśmy, czy się zgramy. A Poza Szlakiem to jest ten typ programu, który trzeba robić sercem. Nie był to łatwy wyjazd. Dopiero kiedy nagrałem część lektorską do tego dokumentu, pojawił się cień spokoju. Dziękuję za to kolegom z TVN Style.

Podróż w ogóle to także nauka, żeby za dużo nie marzyć i za dużo nie oczekiwać. Wiem, że dla czytelnika może to zabrzmieć arogancko, bo jest wielu, którzy marzą o tym, żeby pojechać na koniec świata, a ja wybrzydzam. Nie, mnie podróż najczęściej rozczarowuje, dopiero upływ czasu pozwala się nią nacieszyć. Zaczynam widzieć tysiące rzeczy, których nie widziałem wcześniej. Nawet nie mam do siebie pretensji, że nie doceniłem ich wcześniej. Żyjemy w kulturze szybkich obrazków i wiele rzeczy postrzegamy poprzez pryzmat 30-sekundowych relacji. To skrzywiony obraz, gdzie wszystko jest zbyt piękne, zbyt kolorowe. Jeśli brud, to gdzieś obok, nie na trasie, po której będziesz chodził… błąd.

Jeśli nie rejestruje, to znaczy, że nie jest przygotowany i oszukuje widza. Rozmówcy mogą być umówieni – moi goście rano w telewizji też są dzień wcześniej zaproszeni – sztuką jest sposób w jaki się rozmawia.

Przed chwilą skończyłem zajęcia ze studentami, rozmawialiśmy o wywiadzie. Nam się wywiad kojarzy z zadawaniem pytań, tymczasem wywiad to słuchanie. Tylko i wyłącznie. Jeśli słuchasz to możesz zapomnieć o przygotowanej wcześniej kartce z pytaniami, nie musisz wczytywać się w inne wywiady z twoim rozmówcą. Ja zwykle tego nie robię, żeby się nie sugerować. Najważniejsze jest słuchanie! To nam się w Rio udało. Choć było bardzo pod górkę, bo zamiast chirurga plastycznego był muzyk, zamiast muzyka był tancerz, zamiast rapera był śpiewak operowy. Tylko trochę żartuję. Wszystko stanęło na głowie. Taksówki, które nas woziły po mieście, choć wyjeżdżały z tego samego miejsca, potrafiły dojechać z godzinną różnicą. Gdybym podszedł do bohaterów tego dokumentu lekceważąco, z pośpiechem, nie byłoby dobrego nagrania.

W dwóch rozmowach słyszałem dużo infantylizmu. Pierwsza z nich to wywiad z młodą, 30-letnią kobietą, która do 15 roku życia była chłopcem, później zaczęła głośno mówić o swoim homoseksualizmie, a potem transseksualizmie. Piękna kobieta. Nawet, gdy dzisiaj pracowaliśmy w studio, mężczyźni z zainteresowaniem pytali, kto to jest. Rozmawiałem z nią o sprawach bardzo intymnych przez 40 minut w jej mieszkaniu i kątem oka widziałem przez uchylone drzwi do sypialni, że na jej łóżku jest pełno myszek Mickey. Pomyślałem, że w którymś momencie już się z takich maskotek wyrasta. Tomek, operator wszedł, żeby to pokazać, bo ten obraz pasował do rozmowy, a Patrycia, cała zadowolona, przynosi z dużego pokoju plastikowe auto i kładzie na tym łóżku, żeby pokazać, że ma i taką zabawkę. Tymczasem opowiada nam o tym, jak przełamuje stereotypy i jest kochana, jak bywa na okładkach pism, jak lata do Londynu, żeby tam występować w filmach, również filmach porno. A tak naprawdę mając 30 lat, w głębi jest cały czas kilkunastoletnim dzieckiem.

Później pojechaliśmy do faveli (dzielnica nędzy – przyp. redakcja) porozmawiać z raperem śpiewającym ichnią wersję rapu, baila funk. Z góry faveli przeprowadził się niżej, bo coraz więcej zarabia na muzyce i może pozwolić sobie na lepsze życie. Dobrze mu w tym miejscu, nie zamierza go opuszczać. Śpiewa o problemach społecznych i politycznych, chce zbawiać świat. Kiedy zaprasza nas do swojego domu okazuje się, że centralnym miejscem jest sypialnia: nad łóżkiem wisi ogromna plazma, na której ogląda filmy lub gra w gry komputerowe, na ścianie ogromne, pstrokate graffiti z 2Pakiem, a na żółtym posłaniu siedzi ogromnych rozmiarów maskotka żaby. Mój rozmówca ma 26 lat, mówi, że dużo w życiu osiągnął i szuka żony.

Myślałem, że jeśli żyjesz w trudnych warunkach i życie cię doświadcza, to dojrzewasz szybciej niż byś chciał. Nie zawsze. Możesz mieć wrażenie, że kochają cię wszyscy, ale tak naprawdę jesteś sam. Gdy weszliśmy do domu Patryci grała głośna muzyka, a ona zanim jeszcze się z nami przywitała, wyjęła iPhone’a, żeby nagrać krótki film, po czym pobiegła do pokoju, żeby to wrzucić na Facebooka z informacją, że ma gości. Chciała podzielić się ze swoimi wirtualnymi przyjaciółmi tym, co się dzieje u niej w domu. To przemieszanie dorosłości z ogromnym infantylizmem było jednym z moich rozczarowań.

Zaś najpiękniej o Rio opowiadał człowiek, który jest ślicznie starzejącym się mężczyzną. Mówią o nim Fred Astaire z Brazylii. Tańczy przepięknie, rusza się cudownie i fajnie o tym opowiada. Z ogromną dawka optymizmu i pokorą wobec tańca. I nie mówi tylko o karnawale.

Co ciekawe, kiedy zobaczysz sambodrom (obiekt umożliwiający obserwowanie tańczących sambę w czasie karnawału – przyp. redakcja) myślisz sobie o co tyle krzyku? Zwykłe betonowe trybuny sprzed kilkudziesięciu lat, na horyzoncie favela i koniec. Natomiast w szkole brazylijskiego Freda Astaire'a, w żółto-niebieskiej portugalskiej kamienicy z niebieskimi, drewnianymi roletami, panuje półmrok. Cała sala wyłożona jest lustrami, a na środku on z przepiękną kobietą demonstrowali, jak powinien wyglądać taniec. Pokazywali, że przez taniec można rozmawiać. Nagle przenieśliśmy się do zupełnie innego świata, w którym taniec to nie jest półnaga pani na sambodromie w cekinach i piórach, tylko niezwykła szczerość.

Kiedy demonstrował nam przed kamerą taniec najważniejsze dla niego było, żeby patrzeć do lustra, na partnerkę lub na widzów i się uśmiechać. Kroki nie stanowiły dla niego problemu, w końcu tańczy ze sto lat i ma je we krwi, to na czym się koncentrował to przekazywanie innym poprzez taniec swoich pozytywnych emocji.

Z tym w Rio też jest bardzo różnie. To miasto porozrzucane wokół wielu plaż, kilku ulic i wysokiej góry, za górą znowu kilka ulic i plaża. Koniec miasta. Ale jak się pojedzie na Lapę, dzielnicę, która stanowi zagłębie klubowe, to na pięknych, kafelkowych schodach leży mnóstwo przepalonych marihuaną ludzi, ci są zawsze uśmiechnięci. Rzekomo to artyści. Ale niewiele tam sztuki, jest hotel na godziny, morze alkoholu i wszechobecny zapach zioła. Uśmiech nie schodzi z ust.

Wystarczy jednak jeszcze kawałek odjechać w stronę stadionu Maracana, daleko od plaży, i nie ma już tej radości. Ludzie stoją w ogromnych korkach, w gigantycznym tłumie suną metrem. Rio poza plażą jest straszne. Z drugiej strony wcale nie musi być uśmiechu na twarzy, żeby go było widać w ludziach. Pojechałem zobaczyć Maracanę mimo że nie jest bohaterem naszego filmu. Obszedłem stadion dookoła, żeby sprawdzić, na jakim etapie są z przygotowaniem do mundialu i w pewnym momencie przejechał koło mnie na longboardzie pan, który miał 60+ i piękne, siwe włosy, Ray Bany i słuchawki na uszach. Życie…

…po którym nie widać seniorstwa, a widać radość. Można by ich skontrastować z polskimi seniorami, ale cały czas mam w tyle głowy mieszkańców Budapesztu, do którego swego czasu często jeździłem. Smutek starszych ludzi czekających tam na tramwaj czy autobus jest tak ogromny, że w porównaniu z nimi możemy mówić o polskich rozchichotanych staruszkach. Nie wiem, z czego wynika to zafrasowanie w Budapeszcie.

W Rio poza plażą słońce już tak nie cieszy. Raczej wkurza, bo człowiek jest cały spocony i źle mu się żyje. A mimo to ci ludzie mają w sobie dużo spokoju, który czerpią chyba z wykonywania najprostszych czynności jak jazda na desce po chodniku dookoła stadionu albo gra w karty w zatłoczonym parku albo gra w zwierzątka, ich ulubiony hazard. To miasto ma bardzo dużo twarzy, wszystko zależy do tego, w którą linię autobusu się wsiądzie.

To rodzaj hazardu, nad którym państwo próbowało zapanować, ale się nie dało. Są takie miejsca, wystarczy zapytać taksówkarza o najbliższe, zwykle między jednym bankiem a drugim: na krześle pochylony nad pulpitem, przypominającym te z sal uczelnianych, siedzi pan. Pulpit jest zniszczony od kalki, ponieważ od lat pan notuje na nim zakłady. Przychodzisz i mówisz: to jest moja kasa i stawiam ją na słonia, żyrafę lub hipopotama. Do wyboru jest 25 zwierzątek. To cały, złożony system. Gracze zostawiają albo 5 reali albo 50 reali, są biedni albo bogaci. Grają wszyscy. Pan, który siedzi, bierze pieniądze, przybija pieczątkę i wydaje świstek papieru, po czym się odchodzi. Trzy czy cztery razy dziennie jest losowanie. Gdzieś jakaś mafia decyduje, że wygrał słoń. Po jakimś czasie można przyjść i odebrać wygraną, jeśli miało się szczęście postawić na tego słonia.

Ludzie wygrywają nieraz fortuny. Co ciekawe, wyniki przyjeżdżają na rowerze. Akurat, gdy nagrywaliśmy program, podjechał młody chłopak, rzucił kopertę i odjechał dalej. W środku jest wydruk z jakiejś starej maszyny z wynikami. I tak to działa. Grają wszyscy – i elegancko ubrana pani, która wyszła na lunch i taksówkarz – ale ponieważ jest zakaz, nikt oficjalnie tego nie widzi. Panowie policjanci, zwykle nadgorliwie wszystkiego pilnujący, przechodząc koło hazardzisty patrzą w niebo. Bo mają z tego pieniądze. A punkty, w których można grać mieszczą się blisko banków, by można było od razu odebrać wygraną. Postawiłem 10 reali, ale nie sprawdziłem, czy wygrałem, chodziło o samo doświadczenie uczestniczenia w hazardzie.

Tak, mafia, która też uszczęśliwia ludzi. Zresztą gangsterzy zgodzili się na rozmowę, musieli tylko na tym zarobić, więc zapłaciliśmy im 200 reali. Ci ludzie po prostu muszą sobie jakoś radzić. Podobnie jak we włoskim miasteczku, gdy tylko zacznie padać, to od razu wyłoni się Hindus gotowy sprzedać nam parasol. W Rio korki są ogromne, więc mnóstwo ludzi pracuje na ulicach – poruszają się między samochodami i sprzedają kierowcom chrupki i picie. Jest ich tylu, że mogą spokojnie konkurować z liczbą samochodów. Każdy na czymś próbuje zarobić.

I ci staruszkowie wyglądają atrakcyjnie, bo są „zrobieni”. Tam operacje plastyczne robią wszyscy, nie dość, że się ich nie wstydzą, to się z nimi obnoszą. U nas też pomału to krygowanie się jest mniejsze, ale tam operacja to coś oczywistego. Zdarza się, że podczas konkursów piękności jedno z pytań brzmi: na ile procentowo oceniasz zawartość silikonu w swoim ciele?

Czasem to silikon, a czasem środek niewiadomego pochodzenia. Jedną z moich rozmówczyń była młoda, śliczna dziewczyna, która pracuje w banku i ma męża policjanta. Tuż przed ślubem zdecydowała, że poprawi sobie pupę. U nich nazywa się to kulturą bum bum. Nie miała wiele czasu, a środek, który chciała użyć jeszcze nie był przetestowany. Zaryzykowała. Organizm mógł tę substancję przyjąć lub nie, a wtedy tworzą się rany, czasem ludzie nawet umierają. Ona miała szczęście, więc jest zadowolona, chociaż gdy pokazałem jej zdjęcia czytelnikom mojego bloga, nie oceniali efektów operacji najlepiej. Najważniejsze, że ona jest szczęśliwa i uważa, że operacja się udała.

Ludzie częściej niż nad tym, gdzie pojechać na wakacje, zastanawiają się, co jeszcze poprawić. Najgorzej wygląda starszy pan, który jest tak ponaciągany, że nie ma ani jednej zmarszczki na twarzy, a do tego często jeszcze farbuje swoje cudnie siwe włosy na odcień ni to czerwień ni to rudy. Wygląda to strasznie, ale oni się nie przejmują, ponieważ chcą dorównać tym pięknym, młodym ludziom, którzy uprawiają na plaży sport. To właśnie plaża ma duży wpływ na to, jak ludzie postrzegają swoje ciało, ponieważ wymusza chodzenie w stroju je eksponującym.

Jest w Rio taka dzielnica, do której wjeżdżając poczujemy się trochę jak na Saskiej Kępie w Warszawie – nagle robi się zielono, stoją lepsze samochody, a zamiast wysokich budynków kamienice. Na co drugiej jest napis „klinika chirurgiczna”. Trzeba tylko mieć pieniądze i odwagę. Byliśmy w jednym ze szpitali pełnym chirurgów plastycznych. Pani doktor przyjęła nas w gabinecie, którego ścianę zdobiła satyryczna grafika przedstawiająca… gabinet chirurga plastycznego, a w nim otyłą niczym ludzik Michelin osobę, dookoła której chodzi lekarz i spina jej zszywaczami nadmiar tłuszczu i skóry, żeby później je odciąć. Gdybym nie musiał być w jej gabinecie, to bym po takim widoku uciekał. Była lekarzem, dla którego takie „ciosanie” ludzi, jest czymś oczywistym: odbierają tam, gdzie jest za dużo, dodają gdzie jest za mało.

Ostatniego dnia wszyscy się zatruliśmy. Proszę się przestawić na owoce i soki – są zdrowsze i bezpieczniejsze. Zwłaszcza, że można tam zjeść owoce pochodzące znad Amazonki, czyli niedostępne nigdzie indziej na świecie. Mają też coś bardzo charakterystycznego dla Ameryki Południowej: różnego rodzaju mielone mięsa, które lepią, wkładają w ciasto i wrzucają na głęboki olej. Próbowałem kiedyś poszukać dobrego jedzenia jadąc przez Dominikanę i na każdym kroku natrafiłem na szklane gabloty ze 100 watową żarówką i podobne posiłki leżące pod takim silnym światłem cały dzień. Podobnie jest w Rio. Warto tego spróbować, ale trzeba zwrócić uwagę, czy jest świeża, natomiast owoce i soki to coś, z czym bym Rio jadł.

Jeszcze nie, ale Chrystus już stał (śmiech). Co ciekawe w kraju w większości katolickim, kościołów widziałem niewiele. Może dobrze, że wiara nie służy tu do terroryzowania innych. Takim osobom jak Patricia łatwiej się żyje, a dodatkowo prawo miejskie nakazuje ci tolerancję pod groźbą kary. W centrach handlowych są toalety dla kobiet, mężczyzn i dla trans. To jest na porządku dziennym i choć Kościół Katolicki jest w swej naturze konserwatywny, brazylijskie społeczeństwo wydaje się być liberalne.