Artur Żmijewski. Artysta-kapłan-polityk

Tegoroczne Berlin Biennale będzie zupełnie inne od poprzednich. Żmijewski proponuje, by zamiast na konkretne obiekty sztuki zwrócić uwagę na czystą aktywność. Na artystyczne działanie oraz jego społeczne skutki. Polski artysta przekonuje, że sztuka powinna posiadać potencjał do pobudzania nie tylko kulturowych, ale i społecznych przemian. Wartość sztuki mierzy jej wpływem na światopogląd odbiorców – sztuka w rękach Żmijewskiego obrasta w polityczne sensy, w istocie: jest nimi. Estetyczne zabawy – atrakcyjnie formalnie, ale pozbawione zaangażowania – kurator 7. Berlin Biennale odrzuca. Zresztą Żmijewski, jak francuski filozof Jacques Ranciere, uważa, że estetyka i etyka to jedno. Sztuka i polityka również są dla niego jednością.

Jak przekonuje, politycy sami sięgają po gesty ze sfery sztuki. Performerami stali się zatem posłowie Witold Tomczak oraz Halina Nowina-Konopczyna, którzy wkroczyli do stołecznej Zachęty, by usunąć meteor, którym Maurizio Catellan przygniótł figurę papieża. Do praktyk Katarzyny Kozyry, nagrywającej ludzi w budapesztańskiej łaźni, przyrównuje Żmijewski potajemną rejestrację rozmowy z Lwem Rywinem przez Adama Michnika oraz politycznej pyskówki w sejmowym hotelu przez Renatę Beger. W ramach swojej własnej pracy „Demokracje” (2009 rok) artysta zaprezentował z kolei cykl filmów dokumentujących zbiorowe wystąpienia na ulicach całego świata. Pozbawiony odautorskiego komentarza zapis demonstracji, ulicznych wieców czy procesji pozwala wysnuć wniosek, że formy obywatelskiego sprzeciwu mają wspólny mianownik z akcjami performatywnymi. Protestujący – dzisiaj powiedzielibyśmy, że Oburzeni – to współcześni artyści, prawdziwe zaangażowani w społeczne sprawy. Demokracja wypełnia się dzisiaj w demonstracji – mówi Żmijewski. Sztuka powinna reprezentować tych, których media oraz establishment chcą zmarginalizować. Wystawienie filmu z udziałem takich osób w galerii jest w pewnym sensie nobilitacją ich działalności.

W pracy Żmijewskiego „80064” były więzień Oświęcimia Józef Tarnawa, za namową artysty, wybiera się do specjalistycznego salonu, by odnowić tatuaż z obozowym numerem. W filmie „Berek” nadzy „aktorzy” tańczą i grają w berka we wnętrzu prawdziwej komory gazowej. Szokujące? Puste? Pod publiczkę? Żmijewski tłumaczy, że pomysł na pracę „Berek” przyszedł mu do głowy, gdy pojechał z młodzieżą – jako opiekun wycieczki szkolnej – do obozu koncentracyjnego. Widok dzieci, które bawiły się i fotografowały w obozowych przestrzeniach był dla niego wstrząsem. Artysta argumentuje, że „Berek” to krok w stronę odzyskiwania, odczarowywania przestrzeni. Obrzędy nagich ciał są dla Żmijewskiego również formą katharsis, aktem oczyszczenia pamięci oraz odkupienia.

„Karolina” to mocna praca, będąca zapisem codzienności cierpiącej na osteoporozę osiemnastolatki. Tytułowa dziewczyna znosi co dzień niewyobrażalny ból. Żyje w zamknięciu, w zaciemnionym pokoju, marząc, by kiedyś było jej dane wybrać się na spacer. Żmijewski przygląda się jej i zmusza odbiorców, żeby patrzyli – choć wcale nie chcą. Obserwowanie czyjejś męki to przecież współprzeżywanie jej. Film jest oszczędny w środkach, ale wbija się w pamięć. Boleśnie.

Działania, zaplanowane przez Żmijewskiego w Berlinie, mają odnieść konkretny skutek. Ożywić dyskusję w obszarach zapalnych: społecznie, politycznie, etnicznie, ekonomicznie. Taka jest chociażby akcja polegająca na transporcie z Palestyny do Berlina „Key of Return”, symbolizującego prawo powrotu Palestyńczyków do utraconych domów na Bliskim Wschodzie. Żmijewski w Berlinie pozostaje sobą. Genialnym artystą dla jednych, demagogiem dla drugich. I niezmiennie: wcielonym diabłem dla środowisk radiomaryjnych. „Antychryst będzie artyst” – wieszczyła kilkanaście lat temu grupa Pinokio na ulicach Warszawy (pamiętacie te piękne szablony na murach?). Jak sądzicie, miała rację?