Żony wielkich artystów – kim są kobiety mężczyzn, których za talent podziwia cały świat

Mówi się, że za sukcesem każdego mężczyzny stoi kobieta. O ile to mądrość ludowa dość uogólniająca, o tyle w odniesieniu do faktu, jaką rolę odgrywają kobiety w życiu uznanych artystów, wyjątkowo trafna. Wiemy o nich tyle ile napisano w biografiach ich mężów, lub ile chcą zdradzić. Menadżerki, pierwsze czytelniczki, recenzentki, szefowe życia rodzinnego, piastunki prywatności. Ile jeszcze grają ról?

Z „Portretu podwójnego” Małgorzaty Grzebałkowskiej jasno wynika, że Zdzisław i Zofia żyli w symbiozie. On, skrajny neurotyk, żyjący w mroku depresji. Ona, schowana w jego cieniu, pozbawiona potrzeb, zgadzająca się na wszelkie niedogodności życia z artystą, który ma tak ogromne wymagania wobec codziennej rzeczywistości. To ona była kołem zamachowym, dzięki któremu i zapętlony w problemach emocjonalnych syn Tomasz, i oderwany od ziemi Zdzisław, mogli funkcjonować. Dziś mówi się o niej, że była cichą autorką sukcesów swojego męża.

Życie ze Zdzisławem na pierwszy rzut oka to zero korzyści, same wymagania. I to jak bardzo absurdalne! Ciasne pokoje sanockiego domu zastawione setkami płyt pilśniowych, smród farb, wielka kolekcja sprzętu grającego, życie przy głośnej muzyce (tylko w takich warunkach mistrz malował), pilnując wszystkich drobiazgów, które doprowadzały go do szaleństwa, akceptując poczucie obrzydzenia, jakie Zdzisław czuł do Tomka, kiedy był niemowlakiem...

Zdzisław nie tylko brzydził się dziećmi, ale odczuwał silny seksualny wstręt do kobiet w ciąży. Ohydny wydawał mu się również seks z jakąkolwiek kobietą, która miała dziecko, więc kiedy Zosia była w ciąży martwił się, że ich małżeństwo się rozpadnie. Jednym z jego natręctw było uczucie, że w czasie stosunku trzyma w ręce trupa. Spali w jednym pokoju, jednak na osobnych łóżkach. Nie trudno domyślić się, że Zdzisław przy małym Tomku nie pomagał. Wciąż siedział w piwnicy i tworzył nowe obrazy. Malowanie było ponad wszystko także w kwestii zarabiania pieniędzy. " (...) gdybym chciał mógłbym zarabiać bardzo dobrze, ale na pełny etat w budownictwie i na kierowniczym stanowisku z dużą odpowiedzialnością techniczną i finansową. Fakt, że tego nie chcę jest dla moich ziomków z Sanoka niezrozumiały. (...) Dlatego też tłumaczą to tak: zwariowałem, zeszedłem na psy, syn dobrej rodziny, wykształcony, ale zdeklasowany półidiota, który nie nadawał się do poważnej pracy, wstyd rodziny" – pisze Zdzisław Beksiński w liście do Marii Turlejskiej.

Jak opisuje Grzebałkowska, Stanisława Stankiewiczowa, matka Zofii, każdy dzień poświęcała pracy i Bogu. Na dzieci sił już jej nie starczało. Była oschła, nie głaskała, nie przytulała, a za błędy potrafiła uderzyć. Narzuciła sobie i dzieciom zakaz odpoczywania. W 1958 roku Zdzisław nagrał jej słowa: - pewnie takich drugich ludzi nie ma, co tak robią jak ja. Zosia do końca życia w chwilach odpoczynku szyła, lub robiła na drutach, powtarzając, że to grzech siedzieć bezczynnie. Zdzisław diagnozował, że ma niską samoocenę i poczucie klęski, a ich syn Tomasz to po niej odziedziczył.

- Jeżelibym ja miał się na ten temat wypowiedzieć, to ona zakochana nie była tak, jak się zakochują młode dziewczyny bez opamiętania. (…) Natomiast Zdzisia opętało. Był tak o nią zazdrosny, że nawet magisterium jej zrobić nie pozwolił. Po swojemu ją kochał, ale był niesamowicie zazdrosny pod tym względem. Zosia była dziewczyna bardzo wesoła, lubiła tańczyć, fantastycznie tańczyła, a Zdzisio nigdy z nią nie zatańczył, wspomina Emil Kuc w „Beksińscy. Portret podwójny” Magdaleny Grzebałkowskiej.

Fotografie z dzieciństwa Zofii nie zapowiadały urody pin up girl, którą błyszczała w latach 50. Autorka biografii Beksińskich wyraża fascynację postacią Zofii. Trudno jej ją uchwycić i zrozumieć. Zosia nigdy nie pojechała na wakacje. Nie była za granicą. Nie zobaczyła morza. Przez długi czas utrzymywała męża. Zrobiła prawo jazdy tylko po to, żeby zostać jego kierowcą. Do sklepu, do rodziny, na spacer, nawet do przyjaciółek – zawsze ze Zdzisławem. Stateczna do granic możliwości, a jednak w swojej miłości i poświęceniu absolutnie szalona.

Zdaje się, że o Zofii Beksińskiej, dzięki „Portretowi podwójnemu” wiemy bardzo wiele. Zaglądamy jej do kuchni, znamy każdy etap życia, wiemy jakie nosiła sukienki, jakie miała kompleksy, na co się godziła, by żyć ze Zdzisławem. Wiemy, że ostatnią przyjemnością w jej życiu było prowadzenie auta, wiemy w jakiej pozycji leżała, gdy zmarła. Jednak ludzie, którzy próbują Zofię opisać, pytani przez Grzebałkowską, używają nieprzydatnych przymiotników: cicha, spokojna, piękna, miła, dobra, cierpliwa. - Tylko tyle o dziewczynie, która z małego miasteczka tuż po wojnie wyrwała się na studia do Krakowa? Tyle o religijnej Zosi, która dla męża przestała chodzić do kościoła? Nic więcej o kobiecie, która pewnego dnia stanęła przed obiektywem Zdzisława naga i skrępowana sznurkiem? A jakie były jej marzenia? Czego chciała, o czym śniła, pyta autorka biografii. Tak naprawdę, nie wiemy o niej nic.

A było tych chwil niewiele. Ryszard Kapuściński przyzwyczaił żonę do swej nieobecności tak bardzo, że kilka lat po jego śmierci ona wciąż nie czuje się wdową. Nadal jest jego żoną, a skoro go nie ma – znaczy, że wyjechał. Kiedy w latach 50. był w Afryce nie mógł napisać nawet listu, ich kontakt ograniczał się do krótkich depesz, które Alicja Kapuścińska odbierała w PAP.

Jak pisze Artur Domosławski w biografii Ryszarda Kapuścińskiego pt. „Kapuściński non fiction”, poznali się, kiedy oboje byli bardzo młodzi, na pierwszym roku historii. On był zaangażowanym zetempowcem, ona na spotkania przychodziła z koleżankami. Głośno się śmiała i paliła papierosy. Chciała brylować, a on wolał, by jego przyszła dziewczyna nie paliła, więc któregoś razu spojrzał na nią surowo i pokiwał głową. To był ostatni papieros w jej życiu. Zakochali się bez pamięci. Kapuściński spóźniał się na randki, ale kiedy już się zjawiał od razu porywał Alicję do tanga. Wokół nich tworzył się wianuszek gapiów. Koleżanki zazdrościły – poderwałaś najładniejszego chłopaka na roku! – mówiły.

A działo się między nimi wiele. Alicja Kapuścińska nie chciała się tym z nikim dzielić. Intymna relacja z mężem to twierdza, której wybroniła w sądzie. Po wydaniu biografii „Kapuściński non-fiction”, w której Artur Domosławski opisał m.in. relację reportera z żoną, jego romantyczną naturę i miejsce kobiet w jego życiu, rozpętała się burza. Wdowa po Kapuścińskim zarzucała Domosławskiemu naruszenie swych dóbr osobistych: prawa do dobrej pamięci po zmarłym mężu, prawa do życia prywatnego oraz praw autorskich po mężu. Domagała się usunięcia z książki czterech rozdziałów. Sąd uznał naruszenie dóbr osobistych powódki w obszarze kultu pamięci po zmarłym mężu w dziesięciostronicowym rozdziale „O miłości i innych demonach”, który przedstawiał jedną z wielu prawd o relacji pisarza z żoną i jego podejściu do kobiet.

Alicja Kapuścińska postanowiła zostawić dla siebie to, na co się zgadzała, a na co przymykała oko. Może w treści wycofanego z druku rozdziału było coś, czego nie wiedziała? I co wcale nie musiało być prawdą? - To nie jest książka dla tych, którzy najlepiej czują się w uproszczonym świecie dwóch kolorów i nie chcą poznawać innych. Nie dla wyznawców jednej prawdy. Bo jednej prawdy – nie ma. Ani o PRL-u, ani o Etiopii, Iranie, Meksyku, Ugandzie i wszystkich tych miejscach, z którymi zmagał się Kapuściński. Nie ma też jednej prawdy o Ryśku, podsumowuje Teresa Torańska (wypowiedź opublikowano na wstępie książki Domosławskiego). Dziś, po sądowym wyroku, prócz faktu, że Alicja Kapuścińska o intymność w małżeństwie walczyła jeszcze wiele lat po tym, jak zakończyła je śmierć pisarza, nie liczy się nic więcej.

Bo kto wie co czuje żona reportera wojennego? Jego nieobecność stawia wymagania – musisz radzić sobie sama. Zawód też – potrzebna jest pomoc logistyczno-organizacyjna. Dziś Alicja Kapuścińska śmieje się, że Rysiek wciąż zatrudnia ją na etacie. Była jego menedżerem i wciąż jest. Wznawianie i promocje książek, zasiadanie w jury konkursów, wystawy i nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego – to wszystko składa się na codzienną pracę wokół dziedzictwa po Kapuścińskim.

Kiedy żył była jego łącznikiem ze światem i „cerberem”, pierwszą czytelniczką i korektorką. To powodowało, że czuł się bezpiecznie, mógł pisać, a to było sensem jego życia – bez pisania czuł, że jest nic niewart. Ona o jego podróżach wiedziała tyle, ile napisał. Nie opowiadał, bo twierdził, że jak wszystko opowie, nie zostanie mu nic do opisania. Kibicowała i przeżywała jego pisanie równie mocno jak on. Do dziś zna na pamięć pierwszą stronę „Hebanu”, której stworzenie wiązało się z całodzienną męką nad pierwszym zdaniem…

Słynna pracownia Ryszarda Kapuścińskiego powstała pod jego nieobecność w nowo zakupionym mieszkaniu. Kiedy wyjechał do Rosji, w trakcie Pieriestrojki, by później napisać "Imperium" jego żona wszystkim się zajęła. Przez kilka miesięcy zorganizowała strych tak, że kiedy wrócił, zachwycił się. Do dziś pracownia Ryszarda Kapuścińskiego stoi nietknięta. Wszystkie książki, długopisy, które kolekcjonował i karteczki z cytatami są na swoim miejscu. Łącznie z fragmentem telegramu od Wisławy Szymborskiej: "Panie Ryszardzie, piję za Pana zdrowie!"

Monika Sznajderman jest żoną jednego z najbardziej cenionych polskich pisarzy współczesnych, Andrzeja Stasiuka. Jest szefową wydawnictwa Czarne i szefową w życiu swojego męża. Stasiuk w jednym z wywiadów przyznaje, że czasem próbuje stwarzać pozory, ale i tak szybko okazuje się, że to Monika jest lepsza w rządzeniu. To rządzenie wynika z zaufania – to ona jest również pierwszą czytelniczką i recenzentką jego książek. Od zawsze powtarza mu „pisz swoje”.

Bo Czarne to nie tylko nazwa ich wydawnictwa, to również nazwa wioski, w której mieszkają. Długo nie myśleli o zarabianiu pieniędzy, żyli w, jak to określają, „malowniczej nędzy”. Ich wspomnienia z tego okresu są naprawdę bardzo romantyczne, jakby całkiem niemożliwe do zrealizowania. On pisał, ona kazała mu nie martwić się o budżet. Ta nędza była niewygodą, ale też smakiem ich życia.

Opłaciło się. Stasiuk pisze nagradzane powieści, Sznajderman wpadła na genialny w swej prostocie pomysł, by samemu wydawać to, co pisze mąż. Dziś to jedno z najważniejszych wydawnictw na rynku, które cieszy się dobrą sławą – szefowa ma oko do doskonałych reportaży, wiele z nich zostało nominowanych do nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego, która choć młoda, szybko zyskała renomę.