Mariusz Szczygieł: „W slangu reporterskim mamy takie określenie: mi do tego nie staje” [wywiad]

Oczywiście. Tym bardziej, że jedynym reportażem, który zawierał był mój tekst. To była „Polska w ogłoszeniach”. Postanowiłem w nim opisać nową Polskę roku 1993, zobaczyć jak Polacy radzą sobie w kapitalizmie. Wymyśliłem, że znajdę ogłoszenia i pójdę ich śladem, nie zawsze jako dziennikarz, ale też podając się za „starszą kobietę” czy „emeryta”, czy „atrakcyjną bezrobotną”. Dzięki temu zdobyłem mnóstwo fajnych historii. Te ogłoszenia były najróżniejsze, chodziło mi o to, żeby znaleźć takie, które w PRL-u nie mogły zaistnieć.

Chociażby: „Dla pieniędzy zrobię wszystko”, „Sprzedam własny zbiór dowcipów” czy „Z powodu wyjazdu do USA wybranemu oddam fiata 126p”. Najfajniejsze jednak brzmiało „Zarób milion w minutę” – żeby dostać odpowiedź na ten anons, trzeba było na poczcie przy odbiorze listu zapłacić równowartość paczki Marlboro, czyli wtedy 42 tysiące złotych. Rada brzmiała: „Musisz mieć odpowiednią sumę pieniędzy, którą włożysz w banku, na taki procent, żeby co minutę procentowała ci o milion. Jaka to ma być suma? To już musisz obliczyć sam. Podpisano Barbara ze Stargardu”.

Co ciekawe, nasza redakcja nie była do końca pewna, czy ten pomysł mi się uda. Pamiętam, że musiałem przedstawić Helenie Łuczywo i Małgorzacie Szejnert specjalnie przygotowany konspekt tekstu z tymi ogłoszeniami. Na kolegium miano ocenić, czy to rokuje, czy nie rokuje. Zdecydowano, że rokuje. I w ten sposób powstał mój pierwszy reportaż do „Magazynu”.

Mam takie szczęście, że jak tylko gazeta zaczynała nowy dodatek, to zawsze mnie prosiła o tekst. Może dlatego, że lubię pisać teksty pozytywne i zwykle w nich nie nudzę. Trudno, żeby cykl otwierał przerażający reportaż o śmierci. Potrzebowali czegoś efektownego, kunsztownego i o Polsce. Mój reportaż świetnie się nadawał.

Nigdy. Oczywiście wcześniej ukazywały się reportaże w „Polityce”, ale to było coś zupełnie innego. „Magazyn” od samego początku był mądry i ambitny, bez żadnych fiku-miku. Miał też taką zaletę, że choć był kolorowy, nie był w żadnym razie konfekcyjny.

Czytelników mieliśmy od razu. Gorzej było z autorami. Joanna Szczęsna, szefowa magazynu ciągle się żaliła, że nikt z nas do niej nie pisze. Powtarzałem, że nie piszemy z szacunku dla „Magazynu”. Od początku był na takim poziomie, że wiele naszych reportaży zwyczajnie się do niego nie nadawało. Nie śmieliśmy nawet jej ich proponować.

Wymagania były naprawdę duże, ale swoją drogą nie wyrabialiśmy się z pracą. Co chwile były zebrania działu reportażu z działem magazyn, na których opieprzano nas, że nie dostarczamy odpowiedniej ilości tekstów. Na szczęście pod koniec XX wieku dział reportażu został wchłonięty przez „Magazyn” i małżeństwo bardzo się udało.

Helena Łuczywo zawsze lubiła zmiany, uważała, że czytelnika nie można zbyt długo przyzwyczajać do jednej rzeczy, bo się go uśpi. Pamiętam, że był konkurs na nazwę. Wygrał „Czwartkowiec” i „Duży Format”, dlatego przez pewien czas magazyn ukazywał się pod dość zabawnym tytułem: „Duży Format. Czwartkowiec Gazety Wyborczej”.

Jeśli zaś chodzi o słowo „format”, chodziło o pogłębione teksty i o szerokie spojrzenie na świat. W innej prasie ukazywały się reportażyki, a my chcieliśmy drukować tylko rzeczy wielkie, nie doraźne, ale dobre, ważne i ponadczasowe. Pamiętam, że jak pisałem mój reportaż „Mord polski” o tym, jak mordują Polacy, to przygotowywałem go przez miesiąc. Byłem w pięciu różnych miastach, odbyłem setki rozmów telefonicznych i spotkań. Dostawałem w „Gazecie” taką pensję, że spokojnie mogłem pozwolić sobie na taki rytm pracy. W efekcie powstał dopieszczony reportaż, w którym odkryłem, czym się różniło zabijanie w PRL-u od tego w kapitalizmie.

W jednym zdaniu? W PRL-u nóż wystarczyło wbić, a w latach 90. trzeba go było jeszcze przekręcić wokół osi. Psycholodzy stwierdzili, że przyczyna tkwi we frustracji, jaką rodziła transformacja.

Nasze teksty miały być jak kropla, która odzwierciedla morze. Byliśmy ostrzy i profesjonalni, kiedy pisaliśmy reportaż nie zadowalaliśmy się pierwszymi pięcioma bohaterami, których spotkaliśmy, tylko szukaliśmy dalej. Zdarzało mi się jechać do kogoś pół Polski, rozmawiać pół dnia i wykorzystywać tylko jedno jego zdanie. Nie było jednak ono przypadkowe, to była kwintesencja. Na to zdanie pracowałem przez kilka godzin.

Oczywiście. Kiedy w 2004 sam zostałem redaktorem, musiałem nauczyć się mówić „nie” autorom, nawet poszedłem na kurs asertywności. Mnie jako autorowi na szczęście nigdy nie zdarzyło się odrzucenie tekstu. Były też inne problemy.

Kiedyś nasza koleżanka Irena Morawska napisała hit „Jak Emilkę z Calabrii od złej pani wykradłam”. Dowiedziała się, że w Calabrii, we Włoszech zaginęła młoda Polka. Pojechała do pracy jako pomoc domowa i przepadła. Irena zaczęła jej poszukiwać. Znalazła i okazało się, że dziewczyna jest więziona w domu swojej pracodawczyni. Irena wróciła więc do Polski i wymyśliła strategię jej odbicia. Nie mogła dostać się do tego mieszkania, ale wiedziała, że Emilka czasami wychodzi z domu do kościoła, czy do skrzynki pocztowej. Stanęła więc pod domem, ubrana w jej ulubioną sukienkę. W ten sposób dała jej sygnał, że jest kimś z jej świata. Dziewczynę udało się uratować, a reportaż, który opowiada historię Emilki, to absolutny majstersztyk. Kiedyś takich kosztownych historii pisało się sporo. Nie mieliśmy granic finansowych.

To prawda. Opisał świat blogerów, kiedy ich było w Polsce… 40. Jego tekst zapoczątkował modę na blogi. Długi czas naszą zasadą było to, że piszemy tylko o zjawiskach, które nie były opisane gdzie indziej. Miało być świeżo, nieprzewidywalnie i nieoczywiście. Teraz wygląda to zupełnie inaczej, ale w latach 90. – mam wrażenie – naszymi reportażami stwarzaliśmy nową Polskę.

W końcu musiały przyjść gorsze czasy. Kiedy pisałem o największym pomniku Stalina w Pradze, redakcja wysłała mnie już tylko na półtora tygodnia do Pragi. Przez tydzień nie mogłem nic znaleźć, nikt nie chciał o tym pomniku rozmawiać. Nie byłem w stanie zebrać materiału szybko, więc dobrałem sobie urlopu, dopłaciłem i w efekcie byłem w Pradze trzy i pół tygodnia. Nikt nie miał do mnie pretensji, że tekst dłużej powstaje.

My byliśmy zbyt skromni. Przez długi czas nawet przez myśl nam nie przeszło, że każdy może wydać swoją książkę. Małgorzata Szejnert była bardzo wymagająca (i dzięki Bogu!) i rzadko nas chwaliła. Chwaliła, ale za naszymi plecami. Broniła, kiedy ludzie z innych działów uważali nas za jakąś zdegenerowaną bohemę gazety. Nazywaliśmy Małgosię „chłodnia” albo „królowa śniegu”. Najlepszą pochwałą w jej ustach było hasło, że tekst jest „drukowalny”.

Nie mieliśmy śmiałości wydawać własnych książek. Ale może i nie byliśmy dojrzali do tego. Swoją drogą, pod koniec lat 90. nasza redaktorka Bożena Dudko zainicjowała wydawanie antologii dziennikarskich i trafiały do nich najlepsze teksty. Wiadomo więc było, że jak coś jest dobre, to nie zginie.

Nie pamiętam takich rzeczy, zawsze się lubiliśmy i trzymamy się razem do dzisiaj. Co roku u Jacka Hugo-Badera wszyscy spotykamy się na Wigilii Reporterów, przychodzą też ci, którzy już dawno z nami nie pracują. Poza tym u nas nie było tak, że każdy pisał o wszystkim. Każdy był predysponowany do czegoś: Irena Morawska miała świetny słuch na zwykłych ludzi, Wojtek Tochman pisał reportaż psychologiczny, Monika Piątkowska specjalizowała się w rzeczach sądowych, za to Leszek Talko uwielbiał absurdy życia, pisał reportaże-groteski. Surmiak-Domańska to są teksty z kontrowersyjnymi bohaterami, którzy wymagają chłodnego podejścia, Grzebałkowska wszędzie wejdzie, a ja zawsze napiszę tekst, który będzie jak rogal z Kazimierza: i wykręcony, i posypany makiem. U mnie liczyła się forma, a Hugo Badera podniecała głównie Rosja. W swoim slangu reporterskim mamy nawet takie określenie: „mi do tego nie staje”. Jackowi stawało do Rosji.

Zdecydowanie tak. Powoli następuje już wymiana pokoleniowa. Dla mnóstwa osób pisanie do „DF” jest prestiżem, wiele osób awansowało w hierarchii gazety, bo zaczęło dla nas robić reportaże. „Magazyn” to była jakość. A my, stara gwardia, pracujemy nad swoimi książkami.

Trudno nawet mówić, że to wywiady. To raczej rozmowy, podczas których reporter obcował z bohaterem. To nie było jedno czy dwa spotkania, ale pięć wyczerpujących sesji. Kiedy ktoś „z miasta” proponował nam wywiad, mówiłem: Musi być taki, jaki robi Bielas, Torańska czy Zaborek, czyli pana czy pani rozmówca musi mieć poczucie, że rozmowa do „DF” to najważniejsza rozmowa w jego życiu, wywiad kanoniczny. Teraz już nikt nie ma na to czasu.

W 1000 numerze opublikowałem mój dziennik reportera. Pod nim znajduje się taki tekst: „Szanowni czytelnicy mój reportaż znalazł się w pierwszym numerze magazynu. Strasznie byłem wtedy szczęśliwy, dzisiaj jestem szczęśliwy po tysiąckroć”.

Jestem o tym przekonany. Nie wiem, czy będzie jeszcze wtedy papierowa gazeta, pewnie nie. Ale ludzie kochają reportaże. W końcu bycie człowiekiem oznacza interesowanie się innymi ludźmi. Mam taką teorię, że ludzie czytają reportaże, żeby ograniczyć swoje lęki. Dzięki lekturze reportaży czujemy się bezpieczniej w świecie, bo go trochę rozumiemy.