Kino nigdy nie było (i prawdopodobnie nie będzie) wolne od stereotypów. Pewne uproszczenia dokonywane przez jego twórców mogą być jednak wyjątkowo krzywdzące – szczególnie, gdy dotyczą tak delikatnych kwestii, jak zdrowie psychiczne. Oto 7 filmów, które pokazują, jak naprawdę wyglądają zaburzenia psychiczne.
Psycholog mediów Otto Wahl w swojej książce "Media Madness" (1995) ocenił, że media masowego przekazu nie radzą sobie najlepiej z ukazywaniem realności osób mierzących się z zaburzeniami psychicznymi.
Ponadto Wahl wyróżnił filmy jako te, w których zaburzenia psychiczne pokazuje się w uproszczony oraz "przytłaczająco negatywny i zazwyczaj nietrafny" sposób, a cierpiące na nie osoby często przedstawia się jako niebezpieczne lub agresywne albo przeciwnie – jako zrezygnowane i nieszkodliwe.
Taki stan rzeczy niepokoi psychologa z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na niski stan wiedzy o zdrowiu psychicznym ogółu społeczeństwa; po drugie, w związku z wynikami badań, które ujawniły, że ludzie w pierwszej kolejności czerpią wiedzę o zdrowiu psychicznym właśnie z mediów.
Do nieszczególnie optymistycznych wniosków doszedł również psychiatra Steven Hyler. Badacz przeanalizował obraz chorób psychicznych w filmach i na tej podstawie uznał, że w kinie osoby cierpiące na choroby psychicznie najczęściej ukazuje się za pomocą następujących stygmatyzujących stereotypów:
Przedstawione poniżej filmy zostały wytypowane w oparciu podręcznik klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV przez trójkę psychologów: Danny'ego Weddinga, Mary Anna Boyd oraz Ryana M. Niemca. Zgodnie z ich obietnicą, seans tych tytułów pomoże widzom lepiej zrozumieć specyfikę konkretnych zaburzeń psychicznych.
Depresja jest jednym z najczęstszych zaburzeń nastroju, które (zgodnie z większością badań) rozwija się dwa razy częściej u kobiet i osób mniej uprzywilejowanych ekonomicznie. Do jej objawów zalicza się m.in. obniżenie nastroju, utratę zainteresowania codziennymi zajęciami czy brak czerpania przyjemności z czynności, które wcześniej ją dawały.
W filmie Sama Mendesa "Droga do szczęścia" na depresję cierpi małżeństwo, w które wcielają się Leonardo DiCaprio i nagrodzona za tę rolę Złotym Globem Kate Winslet. Sfrustrowani codziennością, problemami małżeńskimi i niespełnionymi ambicjami znajdują pomysł na wyrwanie się z dobijającej rzeczywistości, który jednak nigdy nie dochodzi do skutku.
Schizofrenia jest jedną z najpoważniejszych chorób psychicznych występującą pod różnymi postaciami. Do jej najpowszechniejszych objawów należą m.in.: urojenia, omamy, zdezorganizowana mowa, zachowania katatoniczne oraz wycofanie społeczne.
Rzeczywistość osoby cierpiącej na schizofrenię doskonale sportretował David Cronenberg w dramacie psychologicznym "Pająk". Ralph Fiennes wciela się w nim w mężczyznę, który po wyjściu ze szpitala psychiatrycznego próbuje odtworzyć swoje wspomnienia z dzieciństwa.
Choroba tytułowego Pająka została w filmie przedstawiona za pomocą jego zachowania oraz samej narracji dramatu, która nie wskazując, co jest prawdą a co fikcją, odwzorowuje pracę umysłu osoby chorej na schizofrenię.
Lęk jest stanem, który towarzyszy ludziom w różnych sytuacjach i często nie ma w nim nic naturalnego. Jeśli jego częstotliwość lub stężenia zaczyna utrudniać normalne funkcjonowanie, wtedy mamy do czynienia z zaburzenia lękowymi. Do tej grupy należą m.in. fobie charakteryzujące się występowaniem lęku w odpowiedzi na określony bodziec.
Na tego typu zaburzenia, a konkretniej lęk wysokości, cierpi bohater grany przez Jamesa Stewarta w filmie "Zawrót głowy" Alfreda Hitchcocka. W rewelacyjnym dreszczowcu pokazano, jak mężczyzna próbował walczyć z fobią oraz jej skutki m.in. w postaci tytułowych zawrotów głowy, które przedstawiono za pomocą sugestywnych wizualnych plansz.
Zaburzenie osobowości z pogranicza (Borderline) charakteryzuje się przede wszystkim zmiennością nastroju, wchodzeniem w niestabilne relacje, impulsywnością, nieprzewidywalnością emocjonalną oraz skłonnością do zachowań autodestrukcyjnych.
Postacią wykazującą cechy tego zaburzenia jest bohaterka grana przez Diane Keaton w filmie "W poszukiwaniu idealnego kochanka". Za dnia skromna nauczycielka, w nocy zamienia się w nadużywającą alkoholu i narkotyków imprezowiczkę, która nawiązuje ryzykowne romanse z nieznajomymi, jednocześnie nie potrafiąc związać się z nikim na stałe.
Osobowość borderline często pada ofiarą krzywdzących przedstawień w kinie, a szczególnie, jeśli dotyczy kobiet, które bywają ukazywane zgodnie ze wspomnianymi wyżej stereotypami uwodziciela czy narcystycznego pasożyta.
Zaburzenia seksualne są szeroką kategorią, w ramach której wyróżnia się najróżniejsze typy zaburzeń psychicznych. Zakłada się, że można o nich mówić wtedy, gdy ktoś próbuje urzeczywistniać swoje nietypowe fantazje z osobami niewyrażającymi na to zgody lub gdy swoim zachowaniem w tej sferze sprawia innym cierpienie.
Jednymi z najbardziej piętnowanych społecznie zaburzeń tego typu jest pedofilia, która została sportretowana przez Stanleya Kubricka w filmie "Lolita" na podstawie kontrowersyjnej powieści Vladimira Nabokova.
Główny bohater dramatu Humbert Humbert poślubia matkę nieletniej Lolity, by być bliżej obiektu swojego seksualnego pożądania. Ze względu na to, że mężczyzna zostaje ojczymem dziewczynki, niektórzy dopatrują się w fabule także wątku kazirodczego, objawiającego się paranoją Humberta, by Lolita nie miała doświadczeń seksualnych z nikim innym.
Dysocjacyjne zaburzenie osobowości (dawniej znane jako osobowość wieloraka) jest niezwykle rzadkim zaburzeniem. Zakłada się, że jest stanem potraumatycznym powstałym na skutek wyjątkowo traumatycznych przeżyć z dzieciństwa.
Kluczowym objawem tego zaburzenia jest obecność dwóch lub większej liczby tożsamości, które potrafią przejąć kontrolę nad zachowaniem osoby. Przynajmniej w przypadku jednej z nich występuje amnezja.
Edward Norton otrzymał Złotego Globa za rolę podejrzanego o morderstwo więźnia w filmie "Lęk pierwotny", którego neuropsycholożka diagnozuje jako osobę cierpiącą na dysocjacyjne zaburzenie osobowości ze względu na jego ujawniające się podczas przesłuchań dwie tożsamości. Chociaż zakończenie filmu każe podważać to rozpoznanie, psychologowie wskazują przedstawienie choroby w tym dramacie jako wyjątkowo trafne.
Jako niezwykle nierealistyczne ukazanie tego stanu psychicznego można natomiast wskazać thriller "Split" M. Nighta Shyamalana (2016), w którym cierpiący na to zaburzenie bohater grany przez Jamesa McAvoya pokazany jest jako obdarzona nadludzką siłą bestia.
Psychopatia należy do antyspołecznych zaburzeń osobowości. Charakteryzuje się m.in. trwałym lekceważeniem przepisów prawa, łamaniem norm społecznych, deficytem emocji, niską empatią, impulsywnością, agresją oraz brakiem impulsów moralnych.
Modelowym psychopatą-mordercą jest nagrodzony Oscarem za tę rolę Javier Bardem w filmie "To nie jest kraj dla starych ludzi". Grany przez niego bohater zabija z zimną krwią przypadkowe ofiary, nie odczuwa żadnych wyrzutów sumienia, a na jego twarzy trudno dostrzec jakiekolwiek ludzkie uczucia.
Warto pamiętać, że popkultura najczęściej przedstawia psychopatów jako morderców, jednak założenie, że psychopatia łączy się z kryminalnymi skłonnościami, jest jednym z psychologicznych mitów – zaburzeniem tym często są dotknięci również prominentni członkowie społeczeństwa.
Artykuł opracowałam na podstawie książki Danny'ego Weddinga, Mary Ann Boyd oraz Ryana M. Niemca "Kino i choroby psychiczne" (2014), wyd. Paradygmat.
Może Cię zainteresować również:
Otto Wahl
Psycholog mediów