Codzienne życie Niemców w III Rzeszy. Nikt tak o nim nie opowiedział, jak autor tej cenionej książki

Wydana w 1971 roku "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" Richarda Grunbergera to ceniona na świecie książka, która tak kompleksowo i wnikliwie opisuje codzienne życie w nazistowskich Niemczech Fot. Wikimedia Commons / Bundesarchiv, Bild 102-12405 / CC-BY-SA 3.0

Na półkach księgarni w dziale z książkami historycznymi co roku znajdziemy mnóstwo tytułów poświęconych Trzeciej Rzeszy. Większość tych publikacji skupia się albo na życiorysach Adolfa Hitlera i innych dygnitarzy NSDAP, kampaniach II wojny światowej czy okupacji niemieckiej w Polsce, albo na zagładzie Żydów w ramach Holocaustu. Niewielu jednak autorów opisuje codzienne życie Niemców w nazistowskim państwie. Na tym "bezrybiu" prawdziwą perełką jest "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" Richarda Grunbergera.

Nieżyjący już autor (zm. 15 lutego 2005) był brytyjskim historykiem specjalizującym się w badaniach dziejów III Rzeszy. Urodził się w 1924 roku w Austrii w żydowskiej rodzinie. W ramach akcji ratunkowej Kindertransport trafił w 1938 r. do rodziny zastępczej w Londynie. W trakcie studiów historycznych w King's College London miał problem ze znalezieniem źródła przedstawiającego przekrojowo życie społeczne w hitlerowskich Niemczech, więc jego przyjaciel z uczelni zasugerował mu, by sam je stworzył.

Premiera najnowszego wydania książki "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" w Polsce miała miejsce 9 marca 2022 roku. Wznowienie najpopularniejszego dzieła Richarda Grunbergera ukazało się nakładem Wydawnictwa Znak Literanova Materiały prasowe / Wydawnictwo Znak Literanova

Tak też powstała książka "A Social History of the Third Reich", pierwsze na świecie wydawnictwo, które tak kompleksowo i wnikliwie opisuje codzienne życie w nazistowskich Niemczech. Wydana w 1971 roku w Wielkiej Brytanii historyczno-socjologiczna pozycja uchodzi za kanon literatury, z którego do dziś korzystają uczniowie i studenci, aby poznać wpływ polityki Trzeciej Rzeszy na niemieckie społeczeństwo. Przez lata to przełomowe repetytorium doczekało się wielu wznowień. Do Polski trafia właśnie jej kolejne wydanie w twardej oprawie.

Licząca 600 stron "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" w tłumaczeniu Witolda Kalinowskiego rozpoczyna się tekstem napisanym przez Klausa Bachmanna. We wstępie do wydania polskiego niemiecki dziennikarz, publicysta, historyk i profesor nauk społecznych objaśnia fenomen najbardziej znanego dzieła Richarda Grunbergera oraz przedstawia najważniejsze wnioski, jakie możemy wyciągnąć z tego unikalnego opracowania. Przede wszystkim zwraca jednak uwagę na aktualność całej lektury, na to, jak zadziwiająco wiele mówi ona i o naszych czasach!

Klaus Bachmann

Fragment wstępu do książki "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy", Wydawnictwo Znak Literanova

Atomizacja społeczna, rozbicie organizacji innych niż związanych z władzą, powszechna wzajemna inwigilacja Niemców i masowe poparcie dla władzy tworzyły system wszechobecnej abstrakcyjnej przemocy, która realną przemoc ze strony funkcjonariuszy systemu i ich pomocników często czyniła zbędną. Funkcjonariusze gestapo nie musieli grozić Niemcom, ponieważ każdy z nich i tak wiedział, że za drobne przewinienie może trafić do więzienia lub obozu. Ponieważ wszyscy zakładali, że opór jest bezskuteczny, nie podejmowano takich prób. Działało to na zasadzie samospełniającej się przepowiedni: nieważne, czy opór był możliwy; skoro wszyscy – rządzeni nawet bardziej niż rządzący – uważali, że nie ma on sensu, to nikt go nie stawiał. To jest wniosek, który nasuwa się po lekturze Grunbergera.

Książka brytyjskiego pisarza składa się z 30 rozdziałów. Każdy poświęcony jest innej dziedzinie życia Niemców, którym przyszło żyć w czasach rządów Hitlera i NSDAP (1933–1945). Kolejno są to: Weimar, Trzecia Rzesza, Wspólnota narodowa, Partia, Rytuały i kult Führera, Korupcja, Donosy, Prawo, Administracja, Wojsko, Wieś, Biznes, Robotnicy, Konsumpcja, Zdrowie, Rodzina, Kobiety, Młodzież, Oświata, Uniwersytety, Język nazi, Humor, Literatura, Teatr, Kino, Prasa i radio, Muzyka, Plastyka, Religia i Żydzi.

Na licznych przykładach autor "wiwisekcji" życia codziennego w narodowosocjalistycznych Niemczech rzetelnie, z dbałością o jak najmniejsze szczegóły minionej rzeczywistości, omawia, jak 12 lat istnienia Trzeciej Rzeszy wpłynęło na prawo, kulturę, oświatę, religię, język i media, a przede wszystkim relacje międzyludzkie. Można powiedzieć, że zagląda w duszę kraju, którego agresywna polityka zagraniczna i nacjonalistyczna ideologia doprowadziły do wybuchu największego i najkrwawszego konfliktu zbrojnego w dziejach ludzkości.

Dzieci wykonujące nazistowskie pozdrowienie Heil Hitler w jednej ze szkół w III Rzeszy (1934) Fot. Wikimedia Commons / Bundesarchiv, Bild 183-2007-0329-501 / CC-BY-SA 3.0

Richard Grunberger kreśli portret społeczeństwa pełnego wewnętrznych paradoksów i napięć, a zarazem tak podporządkowanego władzy, że niezdolnego do buntu nawet w obliczu nieuchronnej klęski. Te sprzeczności widać niemal wszędzie. Gdy władza karze surowo za korupcję, ta pleni się w najlepsze. Choć społeczeństwo żyje duchem wspólnoty narodowej, donosicielstwo szerzy się jak plaga. Mimo że partyjne elity tępią intelektualizm, wielu uczonych opiewa nowy ustrój. I można tak wymieniać bez końca.

Warto podkreślić, że tej wielowymiarowej analizy Richard Grunberger dokonuje głównie na poziomie zwykłej jednostki, czyli przeciętnego Schmidta czy przeciętnej Schmidt. Wypowiedzi nazistowskich notabli to jedynie tło dla poglądów szarych Niemców i Niemek. Książka daje rzadko spotykaną możliwość zajrzenia w umysł obywatela/ki III Rzeszy, odkrycia, co myślał/a o decyzjach, pomysłach i planach nazistowskich władz, i dlaczego tak myślał/a, choć nam współczesnym mogłoby wydawać się to niemożliwe, a nawet niedorzeczne.

Pocztówki przedstawiające chłopca z Hitlerjugend i dziewczynkę z Bund Deutscher Mädel Wikimedia Commons / Auktionshaus Christoph Gärtner GmbH & Co. KG 2019

O narodzie dużo mówi podstawowa komórka społeczna, dlatego kluczowymi rozdziałami książki są te poświęcone rodzinie, kobietom i młodzieży. Szczególnie na przykładzie obywatelek hitlerowskich Niemiec widać zarówno niekonsekwencję w polityce rodzinnej nazistów (choć wynoszona na piedestał jest zasada "dzieci, kuchnia, kościół", to z przyczyn ekonomicznych i militarnych aktywność zawodowa Niemek wcale nie zanika, a nawet przybiera na sile), jak i potęgę mechanizmów nazistowskiej manipulacji (mimo bycia de facto obywatelkami drugiej kategorii, to w oddaniu dla Hitlera kobiety prześcigają nierzadko mężczyzn).

Richard Grunberger

Fragment książki "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy", Wydawnictwo Znak Literanova

Wszystko to nie mogło przesłonić zasadniczej sprzeczności wewnętrznej: te, którym nazistowska retoryka wyznaczyła miejsce w kuchni i pokoju dziecinnym, ostatecznie stanowiły w czasie wojny trzy piąte niemieckiej siły roboczej […]. Aby zamaskować rozbieżność między obietnicami i ich realizacją, nazistowska propaganda wspinała się na szczyty kazuistyki. "Było zawsze głównym artykułem naszej wiary – pisała pewna działaczka Narodowosocjalistycznej Ligi Kobiet – że miejsce kobiety jest w domu; ponieważ jednak naszym domem są całe Niemcy, musimy służyć im tam, gdzie możemy to zrobić najlepiej".

Dla odtworzenia tamtej pogmatwanej rzeczywistości autor zagląda wszędzie, czy to do kalendarza nazistowskich świąt, czy do... zawartości garnka w kuchni. Wśród ciekawostek na uwagę zasługuje kompilacja dowcipów politycznych opowiadanych w Trzeciej Rzeszy (tak, odważny humor istniał mimo ryzyka uznania go za antypaństwową postawę). Bardzo cennym źródłem informacyjnym są rozdziały 23-28 – przegląd najważniejszych dzieł kultury narodowego socjalizmu, od książek i spektakli, przez filmy i słuchowiska, do pieśni i obrazów, z omówieniem ich treści oraz propagandowego przekazu do społeczeństwa.

Mimo upływu czasu tytuł ten nic nie stracił ze swojej aktualności. Choć przybliża w ujęciu przekrojowym społeczeństwo pod kontrolą totalitarnego systemu XX wieku, a więc z odległych dla współczesnych ludzi czasów, to można odczytać go jako przestrogę przed dzisiejszymi demagogami. To lekcja o tym, jak krótka bywa droga do totalitaryzmu i kontroli każdej sfery życia, jak łatwo przekroczyć granicę między prawem a bezprawiem, dać się porwać zbiorowemu szaleństwu i ulec sile propagandy budującej "nowego" człowieka.

Premiera najnowszego wydania książki "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" w Polsce miała miejsce 9 marca 2022 roku. Kolejne wznowienie najpopularniejszego dzieła Richarda Grunbergera trafiło do rodzimych księgarni stacjonarnych i e-sklepów z książkami dzięki uprzejmości Wydawnictwa Znak Literanova, jednej z marek należących do Społecznego Instytutu Wydawniczego "Znak". Cena detaliczna książki wynosi 74,99 zł, ale możną ją zakupić z rabatem w wysokości 25 proc. w internetowej księgarni jej polskiego wydawcy.

Artykuł powstał we współpracy z Wydawnictwem Znak Literanova