Mata Hari – każdy słyszał to imię, jednak kim była kryjąca się pod nim kobieta? Egzotyczną tancerką, kurtyzaną, szpiegiem, a może kozłem ofiarnym? Ponad sto lat po jej śmierci nie znamy odpowiedzi na wszystkie pytania.
Znana później jako Mata Hari, Margaretha Geertruida Zelle urodziła się 7 sierpnia 1876 roku w Leeuwarden w Holandii. Chociaż przez wiele lat uważano, że tancerka miała korzenie malezyjskie, jawajskie lub żydowskie, uczeni doszli do wniosku, że jej rodzice byli w 100 proc. Holendrami.
Rodzinie Margarethy powodziło się do momentu, w którym najstarsza córka państwa Zelle skończyła trzynaście lat. Później jej ojciec zbankrutował i nigdy nie odbudował majątku, który zbudował m.in. na inwestycjach w przemysł naftowy.
Dziewczyna została ostatecznie wysłana do swojego ojca chrzestnego. Jako siedemnastolatka przyuczała się w szkole do zostania przedszkolanką, jednak romans z dwukrotnie starszym dyrektorem sprawił, że została z niej wyrzucona.
Rok później Margaretha odpowiada na anons Rudolfa MacLeoda – kapitana holenderskiej armii kolonialnej. Ogłoszenie tak naprawdę dodali dla żartu jego znajomi, jednak efekt jest taki, że 11 lipca 1895 roku córka państwa Zelle staje na ślubnym kobiercu i przyjmuje nazwisko MacLeod.
Niestety, jej mąż nie okazał się księciem z bajki, co ujawnił, gdy tylko zabrał młodą żonę do Holenderskich Indii Wschodnich (dzisiejszej Indonezji). MacLeod okazał się alkoholikiem, który bił żonę przy każdej nadarzającej się okazji oraz otwarcie utrzymywał relacje z konkubiną (był to normalny zwyczaj w tamtym czasie w Holenderskich Indiach Wschodnich).
MacLeodowie doczekali się dwójki dzieci, jednak w pewnym momencie zarówno chłopiec, jak i dziewczynka poważnie zachorowali. Zgodnie z relacją ich rodziców miały one zostać otrute przez jednego z wrogów kapitana.
Czterolatce udaje się dojść do siebie, ale dwulatek umiera. Po śmierci syna para wraca do Holandii, a ich małżeństwo przechodzi do historii. Chociaż Margaretha zabiera ze sobą córkę, mężowi udaje się ją uprowadzić. Rudolf robi wszystko, by ograniczyć jej kontakt z matką.
Pierwszy i (ostatni) raz po rozłące zobaczyła dziewczynkę, gdy ta miała osiem lat. Gdy powiedziała do niej "proszę pani", dla jej matki to był koniec. Zrozpaczona kobieta emigruje do Paryża, gdzie dokona się jej transformacja.
Niemal 30-letnia kobieta nie ma grosza przy duszy. Początkowo pracuje jako tancerka cyrkowa (czym oburza rodzinę byłego męża, gdyż występuje pod pseudonimem Lady MacLeod), jednak zarobki nie są wystarczające. Margaretha stara się więc o pracę modelki, jednak jak na tamtejsze standardy jest za wysoka (ma 175 cm wzrostu) oraz odmawia rozbierania się (później będzie to robić chętnie).
W 1904 roku postanawia skorzystać z faktu, że we Francji trwa moda na taniec egzotyczny, którego promotorkami były Isadora Duncan i Ruth St. Denis. Margaretha zaczyna przedstawiać się jako Mata Hari (podobno przyjęła ten przydomek już w Indonezji, gdzie należała do lokalnej grupy tańca), co po malajsku oznacza dosłownie "oko dnia", czyli słońce.
Ze swoją śniadą cerą i ponętnymi ruchami Mata przekonała wszystkich o swoim azjatyckim pochodzeniu i gdy zaprezentowała swoje umiejętności na scenie (sama uważała, że tańczy przeciętnie, a sukces zagwarantowały jej skąpe ubrania), stała się sensacją Paryża. "Jeśli Indie posiadają tak niewiarygodne cuda, to wszyscy Francuzi przeniosą się nad Ganges" – pisało "Le Figaro" po jej występie.
Dzięki sukcesowi artystycznemu Macie udaje się przykuć uwagę wielu prominentnych adoratorów. Wśród jej kochanków byli ambasadorowie i ministrowie wielu krajów, a także arystokraci oraz członkowie królewskich rodów.
W szczytowym momencie swojej kariery tancerka występowała w całej Europie: Hiszpanii, Austrii, Włoszech, Rosji, a nawet w Niemczech. Jak każda moda, również ta na taniec egzotyczny wkrótce się skończyła i już w 1912 roku słynna Mata Hari została bez pracy.
Pieniądze podarowane przez jednego z jej kochanków, które miały starczyć jej na długo, zostały źle zainwestowane (o ironio) przez innego z jej adoratorów. Mata znów została z niczym.
Zdesperowana sięga po ostatnią deskę ratunku i zaczyna spotykać się z "klientami" w jednym z domu schadzek niedaleko Lasku Bulońskiego. Cena za noc z Matą opiewa na kwotę tysiąca franków.
Na początku 1914 roku pojawia się szansa na porzucenie prostytucji. Mata otrzymuje bowiem propozycję występów w Metropolitan w Berlinie i ochoczo podpisuje półroczny kontrakt, który ma zagwarantować jej 48 tys. marek.
Marzenia tancerki o berlińskim życiu zostają jednak brutalnie przerwane wybuchem wojny. Hari znów musiała kombinować, by znaleźć nowe źródło dochodów. Tym razem jednak kosztem nie będzie reputacja, a życie.
Hari próbuje przedostać się z Niemiec do Paryża, ale bez powodzenia, więc ostatecznie ląduje w rodzinnej Holandii. Tam poznaje bogatego kochanka, jednak wkrótce ktoś zgłasza się z lukratywną propozycję wprost do niej.
Członek niemieckiego wywiadu Karl Kroemer oferuje jej 20 tys. franków za szpiegowanie francuskich oficerów. Jeśli uda jej się zdobyć przydatne dla Niemiec informacje, obiecuje jej, że będzie mogła liczyć na więcej. Angielski wywiad szybko dowiedział się, że była gwiazda estrady szpieguje dla Niemiec i przekazał tę informację Francji. Wzięto ją wówczas już na celownik.
Wkrótce Mata miała zostać zwerbowana przez francuski wywiad, by działać jako podwójna agentka. Najprawdopodobniej od początku jednak zrobiono to, by zdekonspirować ją jako niemieckiego szpiega.
Jedną z misji powierzonych jej przez Francuzów było uwiedzenie niemieckiego majora Arnolda Kalle. Ten, zdając sobie sprawę, kim jest Mata, przekazał jej nieprawdziwą informację oraz celowo nadał do Berlina wiadomość, że wypłacił jej 3,5 tys. peso za szpiegowanie Francji.
Francuzi ją przechwycili i rozszyfrowali (Kalle prawdopodobnie celowo użył znanego przez nich szyfru) i zgłosili się po kobietę do jej pokoju w Hotelu Elysée Palace na Polach Elizejskich w Paryżu. 13 lutego 1917 roku Mata Hari została aresztowana.
Pięć miesięcy później oskarżono ją o bycie niemieckim szpiegiem oraz spowodowanie śmierci co najmniej 50 tysięcy żołnierzy. Chociaż nie było na to żadnych silnych dowodów, Hari została skazana na egzekucję.
Wyrok wykonano 15 października 1917 roku. Istnieją sprzeczne relacje na temat tego, jak była ubrana, jednak pewne jest to, że Mata Hari odmówiła zasłonięcia sobie oczu. Z dwunastu strzałów w nią wycelowanych, trafiły jedynie trzy. Po jej śmierci francuska prasa donosiła, że słynna tancerka przyznała się do winy, jednak były to kłamstwa – Mata Hari do końca życia zaprzeczała, jakoby była niemieckim szpiegiem.
Współcześni historycy uważają, że choć Zelle rzeczywiście była szpiegiem, najprawdopodobniej nie tak ważnym, jak utrzymywała wówczas Francuzi. Hari była jednak wygodnym kozłem ofiarnym, na który utworzony w lipcu 1917 roku nowy rząd mógł zrzucić winę za niepowodzenia wojenne. "Ona naprawdę nie przekazała niczego, czego nie można było znaleźć w lokalnych gazetach w Hiszpanii" – stwierdziła parę lat temu brytyjska historyczka Julie Wheelwright.
Ponadto w październiku 2001 roku holenderska grupa Mata Hari Foundation zwróciła się do francuskiego rządu o oczyszczenie z zarzutów holenderskiej tancerki. Podstawą były odtajnione dokumenty z archiwów MI5 (należących do brytyjskiego kontrwywiadu), z których wynikało, że Hari nie była winna zarzucanych jej czynów. Rzecznik fundacji utrzymywał, że zgodnie z nimi Zelle była co najwyżej szpiegiem niskiego szczebla niezdradzającym tajemnic żadnej ze stron.
"Może nie była całkowicie niewinna, ale wydaje się jasne, że nie była mistrzem-szpiegiem, którego informacje wysłały tysiące żołnierzy na śmierć, jak twierdzono" – przekazał.
Ta tragiczna historia zainspirowała wiele dzieł kultury popularnej. Najsłynniejszym z nich jest film "Mata Hari" z 1931 roku z Gretą Garbo w tytułowej roli. Co ciekawe, o rolę ubiegała się również polska aktorka Pola Negri, gdyż chciała, żeby ta produkcja była jej debiutem w filmie mówionym (Negri była przede wszystkim gwiazdą kina niemego).
Film jedynie częściowo bazował na historii Maty, gdyż większość przedstawionych w nich wydarzeń była fikcyjna. Produkcja odniosła kasowy sukces – była trzecim najpopularniejszym filmem w box office'ie w 1931 roku.
Mata Hari została również m.in. wspomniana w "Casino Royale" z 1967 roku. W filmie, w którym w agenta 007 wciela się David Niven, Joanna Pettet wciela się w Matę Bond – kobietę, która twierdzi, że jest córką Jamesa Bonda i Maty Hari.
W ostatnich latach postać kobiety-szpieg pojawiła się w filmie "King's Man: Pierwsza misja" (2021). W Matę Hari wcieliła się wówczas Valerie Pachner ("Fantastyczne zwierzęta: Tajemnice Dumbledore'a", "Angielka").
W tym samym roku reprezentantka Azerbejdżanu Efendi wykonała na Eurowizji piosenkę pt. "Mata Hari", która przeszła do finału. Kawałek był wysoko na listach przebojów w Belgii oraz Grecji.