Kościelny bed & breakfast księdza Sowy. O syberyjskich papierosach, gruzińskim winie i nowym papieżu [wywiad]

Ks. Kazimierz Sowa: Myślę, że to jedno z nielicznych już miejsc na świecie, które naprawdę może człowieka zaskoczyć. Ta ogromna przestrzeń fascynuje, ponieważ jest niemożliwa do uchwycenia, niemożliwa do poznania, nawet dla kogoś, kto bywał tam wielokrotnie.

Ale wciąż mam wrażenie, że ślizgam się tylko po obrzeżach. To miejsce przyciąga swoją niezwykłością i bogactwem wrażeń, jakich dostarcza. Można tam spotkać ciekawych ludzi, którzy przybyli na Syberię z daleka, z bardzo różnych pobudek. Jedni w poszukiwaniu lepszego życia, inni, bo przed kimś lub przed czymś uciekali. Ale dla wielu z nich Syberia stała się prawdziwą ojczyzną.

Pamiętam takie zdarzenie: pewien polski ksiądz pełniący posługę właśnie w tym rejonie świata użył w czasie kazania frazy “Syberia, ta nieludzka ziemia”. Po mszy do zakrystii przyszedł młody chłopak i powiedział: “Proszę księdza, niech ksiądz nigdy więcej tak nie mówi. To nie jest nieludzka ziemia, bo my tu mieszkamy, żyjemy, kochamy się, umieramy. To jest nasza ziemia”.

Każde miasto, miasteczko, jest w jakiś sposób tą historią naznaczone.

Tak, starałem się pomieścić ich w mojej książce jak najwięcej. A trafić na nie nie jest trudno, bo Polacy od wieków współtworzyli historię Syberii. Fascynujący jest pod tym względem XIX wiek, kiedy oprócz przymusowych wysiedleń, mamy kilka fal dobrowolnej migracji Polaków, którzy na Syberii szukali lepszego życia. Także w XX wieku, po stołypinowskiej reformie rolnej, na tamte tereny przenosiły się całe polskie wsie! Najsłynniejsza jest Wierszyna, która do dziś zachowuje polską tożsamość, język, tradycje, stroje.

Od razu zaznaczę, że ta sympatia jest wyrażana głównie przez przedstawicieli średniego i starszego pokolenia. Młodzi ludzie mają mniejszą wiedzę o historii, więc często nie zdają sobie sprawy z polskiego wkładu w kulturę Syberii.

Dobrym przykładem są słynne, produkowane także dzisiaj papierosy Biełomory. To trochę tak, jakby w Polsce sprzedawano papierosy o nazwie Auschwitz. Ale rosyjski stosunek do ciemnych kart historii dobrze ilustruje też wypowiedź Wasyla Chaniewicza, założyciela muzeum komunistycznego terroru w Tomsku. Chaniewicz zapytał, ile według mnie jest podobnych muzeów w całej Rosji. Obstawiałem, że co najmniej kilkanaście. Okazało się, że tylko trzy! A przecież w każdym większym mieście są kazamaty, w których NKWD trzymało ludzi, wszędzie są kamienie czy tablice upamiętniające zamordowanych.

Muzea powstawały na początku lat dziewięćdziesiątych, ale od początku rządów Putina temat komunistycznego terroru jest skrupulatnie rugowany. Dlatego młodzi ludzie nie potrafią skonfrontować się z historią, uznać, że miała swoje mroczne strony. Jej oficjalna wykładnia jest zmitologizowana: pomniki stawia się zdobywcom Syberii albo żołnierzom Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Najważniejszym świętem w roku jest bezapelacyjnie 9 maja, Dzień Zwycięstwa.

Faktycznie, Syberia od zawsze była miejscem, gdzie spotykało się wiele wyznań. Tobolsk, Tomsk, Irkuck – w każdym z tych miast znajdziemy świątynie prawosławne, ale zawsze w bliskiej odległości od każdej z nich stoi kościół katolicki, nazywany najczęściej “polskim kostiołem”.

Nie, dziś są już mniejszością wśród katolików rosyjskich, ormiańskich i wywodzących się z innych narodowości.

Oczywiście, ale dla wielu Rosjan prawosławie jest religią formalną, państwową. Dlatego jeśli ktoś poszukuje głębszej duchowości, często zwraca się w stronę katolicyzmu. Poznałem wielu fantastycznych katolików, u których zachwyciła mnie ich “codzienna teologia”. Jako ludzie, którzy nawrócili się w wieku dorosłym, przyjęli wiarę z pełną świadomością, dlatego nie tylko traktują ją niezwykle serio, ale i mają dużą teologiczną wiedzę.

Rosjanie traktują wiarę nieco zabobonnie. Chrzest i ślub w cerkwi to jest bilet, który kupujesz sobie na wszelki wypadek, gdyby okazało się, że Bóg jednak istnieje. Ale religia formalna, państwowa, nie jest w Rosji szanowana. Nie zdarzyło mi się, żeby ktoś zaproponował mi np. spotkanie z prawosławnym biskupem lub popem bo to jakiś wybitna osobowość, miejscowy autorytet. “Pop? Jaki pop? Przecież on jeszcze trzy lata temu był milicjantem” – słyszałem.

A wliczamy w to Antarktydę? (śmiech) Z Antarktydą będą dwa. Nie byłem jeszcze w Australii. Ale rzeczywiście, podróżowanie jest od lat moją pasją.

Staram się omijać największe kurorty i tzw. żelazne, obowiązkowe atrakcje. Swoje podróże zawsze planuję wedle jakiegoś klucza, np. teraz jestem w trakcie realizacji zupełnie prywatnego i trochę zwariowanego projektu pt. winnicami dookoła świata (śmiech). To ciekawy pretekst do poznania innych kultur i krajów. Gdzie można dowiedzieć się więcej o Gruzji, jeśli nie w kolebce gruzińskiego winiarstwa? Albo Afryka Południowa, która zupełnie inaczej wygląda z perspektywy otaczających Kapsztad winnic.

Na początku to było typowe hobby i chęć poznawania świata, ale gdy okazało się, że niektóre miejsca szczególnie mnie inspirują, to przestałem podróżować po to, żeby “zaliczać” kolejne punkty na mapie. Wracałem w miejsca już znane, zajmując się konkretnymi sprawami. Od jakiegoś czasu wiązało się to z pisaniem tekstów, które powoli składają się na kolejne książki.

Niektóre z nich bardzo mną wstrząsnęły. Tak było, kiedy odwiedziłem jeden z najbiedniejszych krajów Afryki – Zambię. Widziałem tam sierociniec dla prawie dwustu dzieciaków chorych na AIDS, gdzie kilka sióstr zakonnych wykonuje naprawdę ogromną pracę. Przyznam, że to było jedno z najmocniejszych przeżyć w moim życiu. Bardzo inspirujące były też dla mnie spotkania z katolikami z Ameryki Południowej.

Myślę np. o tym, jak ważne w tamtejszym Kościele są małe wspólnoty, niewielkie parafie, często odizolowane od świata. Było dla mnie szokiem, gdy widziałem ogromną energię tych ludzi radzących sobie znakomicie w sytuacjach czasem beznadziejnych. Kiedy w takich miejscach brakuje kapłana, katecheza, ale także nabożeństwa, prowadzone są przez ludzi świeckich! I dla nich jest to naturalne, że oni przekazują wiarę np. swoim sąsiadom.. W Polsce nikt nie odważyłby się na coś takiego.

Ale duch wspólnotowy objawiał się także w tym, jak ciepło przyjmowali mnie, przybysza z daleka, tylko dlatego, że jesteśmy częścią tego samego Kościoła. Wtedy przypominałem sobie sytuację z naszego polskiego podwórka, kiedy w jednej parafii jakiś proboszcz zanim zanim dopuścił mnie do ołtarza wylegitymował, niczym na przesłuchaniu.

Nie powiedziałbym w ten sposób, bo uważam, że ta relacja nie powinna być uzależniona od jakichś zewnętrznych czynników, takich jak podróżowanie albo spędzanie wolnego czasu. Ale niektóre podróże wywracają do góry nogami moje polsko-europejsko-centryczne myślenie o Kościele. Często mam wrażenie, że rzeczy, które dzieją się tam na bardzo podstawowym poziomie, mają większe znaczenie, niż sto najmądrzejszych listów Episkopatu polskiego.

Myślę, że czas papieża pozaeuropejskiego się zbliża. Bardzo bym się cieszył, gdyby ten moment nastąpił już w marcu 2013 roku. Gdybym miał typować kierunek, to naturalnym wyborem byłby kontynent amerykański, gdzie, patrząc łącznie na Amerykę Północną i Południową, mieszka ponad połowa wszystkich katolików. Ale argument “ilościowy” to nie wszystko. Papieża warto szukać tam, gdzie wiara jest wciąż żywa, gdzie nie ma kompleksu laicyzacji, gdzie religia jest blisko związana ze społeczną tkanką.

Mam wrażenie, że Kościoły na innych kontynentach mają np. inne podejście do spraw społecznych. To są Kościoły bliskie ludziom, przez wielu nazywane nawet lewicującymi. Chodzi mi o zupełnie inną wrażliwość społeczną, której nie mają hierarchowie europejscy.

Wydaje mi się, że nowy papież mógłby zwrócić uwagę na to, że udzielanie święceń kapłańskich żonatym mężczyznom może być rozwiązaniem wielu problemów Kościoła właśnie na tych terenach misyjnych. Przy okazji wreszcie ktoś z grona najważniejszych hierarchów kościelnych przypomniał, że celibat jest praktyką dyscyplinarną, a nie dogmatem wiary. Nie spodziewałbym się natomiast dużych zmian w zakresie tego, co nazywa się moralnością chrześcijańską, czy też nauką Kościoła w zakresie moralności. Tu rewolucji nie będzie.