Mam cię (stale) na oku, czyli stalker w popkulturze 

"Reniferek" to nie pierwszy hit Netfliksa, w którym główne skrzypce gra motyw stalkingu.

Dwa lata temu przebojem platformy był dość średni w ostateczności "Obserwator" Ryana Murphy’ego i Iana Brennana (duetu odpowiedzialnego również za serial "Dahmer - Potwór: Historia Jeffreya Dahmera"), a serial "Ty", którego głównym bohaterem jest seryjny morderca i stalker Joe Goldberg, wraz z każdym nowym sezonem produkcji ląduje w topce serwisu streamingowego. 

Postać stalkera najsilniej zadomowiła się w takich gatunkach filmów, książek i seriali, jak horror czy thriller. Jednymi z najsłynniejszych ikonicznych bohaterów reprezentujących ten archetyp są fikcyjni seryjni mordercy jak Freddy Krueger z "Koszmaru z ulicy Wiązów", Michael Myers z "Halloween" czy Jason Voorhees z "Piątku Trzynastego". 

O ile te przedstawienia stalkera są jednoznacznie negatywne, nasza kultura dostarcza również ambiwalentne przykłady. Ich źródła sięgają starożytności – już w eposie o Gilgameszu nieugięta i obsesyjna pogoń za obiektem romantycznych zainteresowań ukazana jest jako coś pożądanego. 

Ten motyw – choć obecnie rzadziej ze względu na licznych komentatorów, którzy zwracają uwagę na jego potencjalną szkodliwość – pojawia się w popkulturze najczęściej w komediach romantycznych, romansach oraz melodramatach. Nieugięty pościg (z reguły mężczyzny za kobietą) kończy się happy endem, w którym obiekt westchnień w końcu poddaje się namowom i zabiegom, a początkowe "nie" zmienia się na "tak". 

Bohaterami takich historii często zostają młodzi mężczyźni, którzy nie spełniają hollywoodzkich standardów wyglądu czy charakteru, co przedstawione jest jako przyczyna ich problemów w relacjach z kobietami.

W pewnym momencie na horyzoncie pojawia się "ta jedyna", która staje się obiektem romantycznej obsesji, często wyrażanej za pomocą gestów mających świadczyć o bezwarunkowej miłości oraz oddaniu. Według bohaterów powinny być odbierane (i wielokrotnie są) jako komplement, choć w świecie rzeczywistym uznalibyśmy je za znaczące przekraczanie granic osobistych i nieumiejętność pogodzenia się z brakiem zainteresowania czy odrzuceniem. 

Co jednak ciekawe, gdy odwrócimy płcie, historia przestaje być uroczym romansem. Działania bohaterek niepotrafiących pogodzić się z odrzuceniem najczęściej przedstawiane są jako bardziej demoniczne, a dokonująca ich kobieta jako chora psychicznie (np. w "Fatalnym zauroczeniu" z Glenn Close i Michaelem Douglasem czy "Zagraj dla Misty" Clinta Eastwooda). Na podobnym motywie opiera się zresztą "Reniferek" – chociaż nie do końca. 

Stalking w "Reniferku", czyli dlaczego Martha prześladuje Donny'ego?

Twórca "Reniferka" oraz odtwórca głównej roli Richard Gadd w rozmowie Tudum (oficjalnym portalem Netfliksa) słusznie zauważył, że telewizja ma tendencję do przedstawiania prześladowania jako czegoś w pewnym sensie "sexy". 

– Ale stalking to choroba psychiczna. Naprawdę zależało mi na tym, żeby pokazać to zjawisko wielowarstwowo i nadać mu ludzką twarz, jak jeszcze wcześniej nie zrobiono tego w ramach telewizyjnej produkcji. To historia prześladowania odwrócona do góry nogami. Bierze ten trop i stawia go na głowie – tłumaczył Gadd, który pisząc scenariusz, inspirował się swoją własną historią (i co więcej, sam wcielił się w głównego bohatera). 

I to faktycznie mu się udało. Mająca obsesję na punkcie Donny’ego, bo tak nazywa się alter ego scenarzysty, Martha (w tej roli rewelacyjna Jessica Gunning) początkowo wzbudza w widzach przerażenie – tak jak wspomniane wcześniej filmowe prześladowczynie.

Z czasem jednak Gadd ujawnia nie tylko mechanizmy, które sprawiły, że ich relacja w pewnym sensie jest symbiotyczna (chociaż ewidentnie to kobieta kontroluje sytuację). Pomimo że to on jest ofiarą – zresztą nie tylko jej – potrafi zdobyć się na współczucie wobec Marthy.

Choć początkowo Martha przedstawiona jest w sposób odstręczający czy nawet diaboliczny (słynna scena nad kanałem, o której użytkownicy social mediów pisali, że śniła im się po nocach), później zostaje ukazana jako niezwykle samotna osoba, nieumiejąca zaspokoić swoich potrzeb w zdrowy sposób.

Warto jednak pamiętać, że współczucie i zrozumienie dla choroby, której wynikiem mogą być zachowania prześladowcze, nie oznacza ich usprawiedliwienia – stalking stanowi bowiem zagrożenie dla zdrowia, a czasem i życia ofiary. 

Co to jest stalking i jak zostaje się stalkerem?

Stalking to szerokie zjawisko. Zgodnie z definicją socjolożki i antropolożki Jennifer Gatewood Owens, mówimy, że dochodzi do niego, kiedy występują trzy poniższe czynniki: 

• prześladowanie dotyczy jednej osoby, 
• zachowanie ma na celu wzbudzenie w tej osobie strachu o jej bezpieczeństwo, 
• prześladowanie rzeczywiście budzi w tej osobie strach o swoje bezpieczeństwo. 

Ponadto, żeby dane zachowanie zostało uznane za stalking, musi wystąpić więcej niż jeden raz. Repertuar zachowań stalkera czy stalkerki może być różny. "Psychology Today" wśród najbardziej rozpowszechnionych wymienia takie, jak: 

• znajomość harmonogramu danej osoby, śledzenie jej miejsca pobytu oraz fizyczne śledzenie tej osoby,
• wysyłanie natrętnych wiadomości lub nieustanne dzwonienie, 
• niezapowiedziane i niespodziewane pojawianie się w jej domu, miejscu pracy lub szkole/uczelni, 
• obdarowywanie niechcianymi prezentami, 
• kradzież rzeczy ofiary, 
• grożenie prześladowanemu bądź jej przyjaciołom, partnerowi/partnerce czy rodzinie, 
• inne zachowania, które sprawiają, że ktoś czuje się zagrożony, monitorowany lub nękany. 

W zależności od rodzaju stalkingu motywem może być kontrolowanie, zastraszanie, poniżanie, manipulowanie czy chęć zemsty. Takie prześladowanie może dotyczyć: byłego partnera; zupełnie obcej osoby, do której stalker czuje pożądanie; osoby, która odrzuciła względy stalkera; celebryty; polityka (z którym stalker dzieli lub nie przekonania ideologiczne), a w skrajnych przypadkach celu płatnego mordercy. 

Jednak według niektórych szacunków 60 proc. stalkerów to byli kochankowie. Psycholożka z Uniwersytetu Kentucky TK. Logan zauważa, że prześladowaniu często towarzyszą napaści i molestowania na tle seksualnym.

Ponadto byli partnerzy czy partnerki mają "ułatwione zadanie", bo znają nawyki i rozkład dnia swoich ofiar, czym mogą wyprowadzić je z równowagi. Wykorzystują oni również to, że początkowo prześladowani starają się usprawiedliwiać osoby, z którymi niegdyś tworzyli relacje, co sprawia, że zauważają niebezpieczeństwo za późno. 

Prześladowanie jest rezultatem problemów psychicznych stalkera. Obserwuje się je m.in. w zaburzeniach osobowości. Motywy różnią się jednak w zależności od zaburzenia, a mogą nimi być: chęć sterroryzowania ofiary (osobowość antyspołeczna), zranione poczucie własnej wartości (osobowość narcystyczna) lub nieadaptacyjne spełnienie swoich potrzeb relacyjnych (osobowość borderline) – ten ostatni zdaje się dotyczyć właśnie serialowej Marthy.

Stalking współwystępuje również ze schizofrenią, zaburzeniami urojeniowymi (głównie erotomanią, czyli przekonaniem, że osoba o najczęściej wyższym statusie społecznym jest romantycznie zainteresowana stalkerem) oraz psychozą.  

Czy z bycia stalkerem da się "wyleczyć"? Badanie z 2022 roku, którego wyniki zostały opublikowane na łamach czasopisma "Psychology, Crime & Law" wykazało, że indywidualnie dopasowane do danego przypadku terapie poprawiały zdolność autorefleksji sprawców, zrozumienie powagi ich zachowania oraz jego wpływu na życie swoich ofiar. Stalkerzy i stalkerki dzięki terapii nauczyli się również lepszych strategii kontrolowania swoich uczuć. 

Jak ustrzec się przed stalkerem?

Psycholog Timothy Valshtein z Uniwersytetu Yeshiva i jego współpracownicy na łamach czasopisma naukowego "Psychological Assessment" zauważyli, że istnieją pewne "szare strefy", w których akceptowane praktyki zalotów i prześladowania nakładają się na siebie, co może prowadzić do pewnych nieporozumień. 

Z kolei badanie na temat mężczyzn dokonujących cyberstalkingu przeprowadzone w 2020 roku przez socjolożkę Andréę Becker z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco oraz jej współpracowników dowodzi, że problemem jest także nasza kultura, w której wciąż można dostrzec tendencje do normalizowania, romantyzowania oraz minimalizowania szkodliwości stalkingu na tle romantycznym. 

Bycie ofiarą stalkingu to niezwykle traumatyczne doświadczenie. Może skutkować depresją, zaburzeniami lękowymi, zespołem stresu pourazowego, a w szczególnie dramatycznych przypadkach obrażeniami fizycznymi, a nawet śmiercią.  

Ofiary stalkera narażone są na długotrwały stres, który może upośledzać ich codzienne funkcjonowanie, sprawiać, że opuszczają dni w pracy albo mają zaburzenia snu. Jedna ósma ofiar prześladowców traci pracę, a jedna siódma zmienia miejsce zamieszkania przez działania stalkera. Ponadto doświadczają one wiele niepokoju, gdyż nie wiedzą, kiedy stalker znów ich zaatakuje oraz martwią się, że prześladowanie nigdy się nie skończy. 

Warto ufać swojemu przeczuciu – jeśli czyjeś zachowanie przekracza twoje granice lub sprawia, że czujesz się nieswojo, zakomunikuj jasno tej osobie, że nie życzysz sobie dalszych zalotów lub w ogóle żadnego kontaktu z jej strony.

Stalker może próbować wywołać w tobie poczucie winy, ale nie daj się na to nabrać – to jego natarczywe zachowanie doprowadziło do takiego scenariusza. Takie próby manipulacji, żeby wywołać współczucie, często są wykorzystywane przez byłych partnerów. 

Jeśli nie posłucha twojej prośby, w miarę możliwości nie odpowiadaj i nie reaguj. Zwróć się również o pomoc i wsparcie do najbliższych, a gdy zaczniesz się niepokoić o swoje bezpieczeństwo, zgłoś sprawę policji.