Obywatel Jerzy Stuhr: Kroczek ku wolności zrobiłem

Wróciłem, ale inaczej sobą gospodaruję w tej chwili.

Tak, żeby robić tylko to, co mnie interesuje.

9. października. Ale pracujemy już codziennie; mam biuro, chodzę do roboty jak urzędnik. Zawsze mówię moim studentom, że to okres preprodukcyjny jest jednym z najważniejszych. Musisz być szalenie skupiony, żeby dobrze poinformować współpracowników, co chcesz robić, co w twojej głowie siedzi. Żeby scenograf, operator, kostiumolog nie zaczęli robić swojego filmu. W moim przypadku to jeszcze trudniejsze, bo to wszystko są moi najbliżsi ludzie.

Nie, syn jeszcze nie, dopiero jutro dam mu scenariusz. Z aktorem pracuje się później, kiedy już ci już będą wiedzieli, jaki robimy film.

Są reżyserzy – Bergman był taki – co próbują miesiącami. Także Asghar Farhadi; czytałem z nim wczoraj wywiad, w którym mówił, że potrzebuje miesięcy, by do czegoś dojść. Co człowiek to metoda. Ja mam łatwiej, bo sam jestem aktorem, mam z nimi zupełnie inne porozumienie. Wystarczy, że przekażę aktorowi – tu, tego – pewną emocję i on już rozumie, o co chodzi.

Jak ktoś robi film komercyjnie, to szuka od razu ludzi, którzy w tym wietrzą interes, wykładają pieniądze i liczą, ile na tym zarobią. W przypadku kina artystycznego musi ci pomóc społeczny instytut, u nas w Polsce zwany Polskim Instytutem Sztuki Filmowej. Tam się składa scenariusz i czeka się na dotację. Bez niej nie sposób zacząć.

Dziwne okresy w tym swoim czekaniu przeżywałem. Najpierw był szok, że w ogóle nie chcą ze mną rozmawiać.

Nie odzywali się, cisza. Tylko adnotacja: brak dotacji. A mnie już nie wypadało chodzić, prosić. Pomyślałem, że wydrukuję scenariusz w „Dialogu”, niech to będzie jego jedyny sukces. I nagle wszystko się odwróciło. Widzi pani, jak to nigdy nie trzeba tracić nadziei.

Muszę się już zatrzymać. Kiedy moja produkcja podpisze umowy z obiektami, to koniec, nie będę mógł już powiedzieć: dołóżmy jeszcze scenę w kościele. Za to ciągle zmieniam dialogi, głównie pod wpływem aktorów. Wczoraj miałem próbne zdjęcia dzieci. Jak już się zdecydowałem, to wieczorem myślę sobie „nie, to dziecko nie powinno mówić tej kwestii, ono tego nie powie”.

Każdy film jest rodzajem mojej autobiografii. Po to robię filmy, żeby coś ludziom od siebie, o sobie, a może też poprzez siebie o innych opowiedzieć.

Wolę mówić: reprezentanta mojego pokolenia. Bo to nie jest tylko moje życie, to jest to co zaobserwowałem, w czym żyłem, to są losy innych ludzi wplecione w losy mojego bohatera…

To była jedna z największych nauk, jakie od niego odebrałem. Moi studenci ciągle szukają jakiegoś nadzwyczajnego bohatera do filmu. Dlaczego? Może on sam ma być zwykły, tylko okoliczności, w których został postawiony mają być nadzwyczajne? Filip Mosz z filmu „Amator” był zwyczajnym zaopatrzeniowcem w zakładach prowincjonalnych w miasteczku. Kupił kamerę, żeby córeczkę filmować. Czy może być coś bardziej zwyczajnego? A nagle to, co się wokół niego zaczyna dziać postawiło go w sytuacji ekstremalnej. Postawiło pytanie: czy sztuka, która zaczyna mnie otaczać i wypełniać warta jest poświęcenia życia osobistego? Mój problem przez całe życie.

Dat jest masa, dołożyłem jeszcze wybór papieża, bo uważam, że dla mojego pokolenia to był przełomowy dzień.

Po części. Bo co ja pamiętałem ze śmierci Stalina? Byłem za mały. Pamiętałem tylko, że spałem, a rodzice ucztowali w pokoju obok. Radość była ogromna, ale ja nie wiedziałem z czego. Zwłaszcza, że nam w szkole kazali płakać i stać godzinami przed popiersiem na baczność, z czarną wstęgą. A rodzice się chichrali. Taki to los, takie to jest moje pokolenie. Tak się będziemy snuć przez ten film.

Pokazanie samych dat jest właściwie proste, każdy by to wymyślił. Męka jest z formą. Forma robi artystę. Jak to opowiedzieć? Jakim kluczem? A jeszcze dodatkowo ja mam naturę taką, że wszystko co mnie otaczało, czasem bardzo groźne rzeczy, po pierwsze mnie śmieszą. A dopiero potem drażnią, boję się ich, denerwują, wściekają. Więc film to na pewno będzie po części komedia.

...,,Róża” była, i „Obława” była, i „Pokłosie” było. Należy się widzowi odkrywanie kolejnych prawd naszej historii, czy też, tak jak w moim wypadku, pewnych zachowań, cech, kompleksów, przywar.

Oczywiście, przecież ja byłem w ,,Solidarności”, we władzach, widziałem co się działo. Widziałem jak ekstrema szła z pianą na ustach, bo wietrzyła w wojnie szansę. W kompletnej anarchii wietrzyła szansę. Widziałem narodową, martyrologiczną histerię. I jestem wściekły, bo po części ja też taki byłem, w 68., jak lecieliśmy do Collegium Novum w Krakowie, żeby nas pobili. Chcieliśmy, żeby nas skatowali, spałowali. Żebym mógł krzyczeć, że komunistyczne Gestapo mnie pobiło. Straszna cecha. Będzie o tym troszkę też.

Nie proszę pani, to było przez wieki: mesjanizm, chrystianizm. To jest w nas. Myśmy sami w spektaklu „Sen o bezgrzesznej”, gdzie był tekst Mickiewicza, śpiewali „o wojnę powszechną prosimy cię Panie”. Bo ta wojna mogła dać nam wolność. Który naród by o wojnę światową śpiewał?!

Nie.

Przesunęliśmy to, to się dziś musi kończyć. To jest trudny film do wytłumaczenia, bo akcja będzie jak czkawka: do tyłu, a potem idzie sobie do przodu, do przodu. Do tyłu i znowu do przodu, do przodu. Myślę, że widz się połapie w tym mechanizmie, bo przecież dziś wszyscy mają mentalność pilota telewizyjnego, są dobrzy w skakaniu z kanału na kanał bez tracenia rozeznania, co się na którym dzieje.

Cały mój zespół pracuje nad tym, żeby widza informować w jakim okresie jesteśmy. Na przykład wczoraj wybieraliśmy piosenki: od pięćdziesiątych lat, do dzisiaj. Mam nadzieję, że będą charakterystyczne, że jak widz usłyszy „Babcia stała na balkonie / Dziadek dołem maszerował” no to będzie wiedział, że to jakieś siedemdziesiąte lata. Jak usłyszy „Kuba, wyspa jak wulkan gorąca...”, no to wie, że Gniadkowski w latach pięćdziesiątych to śpiewał.

Oczywiście jeszcze nie wiem, czy to będą te konkretne utwory, bo do każdego trzeba załatwić prawa i mieć na to zgodę. Zresztą ja to wszystko rozumiem, tylko jedno mnie zaskoczyło. Na lata dwutysięczne muszę mieć rapową piosenkę. Wybrałem taką, która leci: „kręć mi dupą, kręć”...

Taki przebój, proszę pani. I z tych wszystkich piosenek: „Czerwone Gitary”, „Perfect”, no plejada cała, ci od „kręć mi dupą, kręć” są najdrożsi. Rozmawiają z nami przez dwóch agentów. Takie czasy.

W takim planie osobistym, tak. Kroczek ku wolności zrobiłem, nie muszę się interesować państwem. Nigdy nie chciałem, tylko mnie do tego czasy zmuszały. Teraz mogę żyć sobie obok.

Wie pani, jakby to pani powiedzieć… ten naród nie bardzo wie, kto to jest reżyser.

Jak pojedziemy na wieś i spytamy się „wiecie, kto to Holland?”, „A jakaś Żydówa pewnie…”. I już koniec. Naród.

My sobie w tym radzimy, ale młodzi mają strasznie ciężko. Ja codziennie piszę jakieś rekomendacje dla moich studentów: o stypendium, o dotację. „Panie profesorze, nas nikt nie zna, nikt nie wie, nikt się nie zgadza...”. Piętnaście lat uczę w Katowicach, ilu mam reżyserów? Pięciu? A reszta zmieniła zawody, albo robią reklamy, telenowele.

No, widzi pani, śmiejemy się. I już jest komedia.

Tylko to nas ratuje. My tu tak sobie rozmawiamy o wszystkim, a ja się łapię, że cały czas krążymy wokół mojego filmu. Chciałabym, żeby taka była właśnie jego atmosfera. Kiedy za rok pojadę z nim do Gdyni...

Jak mnie wezmą. Będę się denerwował, czy ja ten nierób - celebryta, który miliony zarabia, czy wart byłem, żeby mi dali pieniądze na film. Ale marzę o tym, że jak ludzie zobaczą na ekranie te nasze przywary, to wspólnie się z nich roześmiejemy.

Myśmy się razem śmiali często, z różnych rzeczy...

To jest dziś jedyne, co mnie jakoś tam podnieca, penetracja na granicy gatunków: komedii i dramatu. Włosi to mają dobrze opanowane: Fellini, Moretti, Benigni. Ja się tego od nich uczę. W Polsce takie połączenie to rzadkość, kiedyś był Andrzej Munk. Był Bareja. I on dzisiaj przetrwał. Przedziwne.

Dla mnie to pewien klucz, coś co będzie zabawne i dla nas, i dla młodych, bo kto chodzi do kina? Młodzi właśnie. Ile razy w multipleksie jestem najstarszy na widowni... Nasi emeryci mówią „poczekamy, aż będzie w telewizji”. Ja mam spotkania w całej Polsce: w Aleksandrowie, w Tychach. Wszędzie rozmawiam z ludźmi, często w bibliotekach. Bibliotekarki mówią mi „Pańska książka najbardziej jest czytana” i pokazuje mi strzęp. „Chluba, zapisy są na tę książkę”. Jak się nie cieszyć. A z drugiej strony myślę, że dlaczego, przecież to tylko 40 złotych kosztuje w księgarni...

Pytała pani wcześniej, czy ja jestem zadowolony z ostatnich 20 lat. Tak pomyślałem teraz, że w filmie pani tego nie znajdzie. Bohaterem jest reprezentant mojego pokolenia, zwykły człowiek. Ludzie w moim wieku to jest pokolenie zapomniane, zagubione, nie umiejące korzystać z tego (pokazuje nowoczesny telefon), z Internetu, upokarzane finansowo. Oni się czują pokrzywdzeni. I ich będę reprezentował w moim filmie. Czas po przełomie to będzie taki ciąg śmiesznych, ale jak się temu przyjrzeć dosyć upokarzających scen.

O tym będzie, o tym będzie. Ale to wszystko się wywróci na dobre. No bo to komedia. Więc musi przecież.