Biegam, więc jestem, czyli jak pozwoliliśmy, by jogging zawładnął naszym życiem [wywiad]

Trudno zaprzeczyć. Moja przygoda z fitnessem zaczęła się w wieku kilkunastu lat z powodu obsesji na punkcie sylwetki. W swoich badaniach m.in. szukam odpowiedzi na pytanie, jak to się dzieje, że tak łatwo ulegamy presji dbałości, niekiedy obsesyjnej, o ciało. Wiele mówi się o kwestiach genderowych, o wpływie mediów, mnie interesuje przede wszystkim wpływ sfery rynkowej na praktyki kształtowania ciała.

Nie jesteś odosobniony – większość ludzi (co widać w statystykach GUS-u) deklaruje, że sport to po prostu przyjemność. Oczywiście sport z założenia jest formą relaksu, spędzania wolnego czasu. Jednak znamienne jest, że mówiąc o własnej aktywności użyłeś określenia „STARAM SIĘ uprawiać jogging”. To doskonale pokazuje, jak współczesna kultura zamienia to, co było przyjemnością, w konieczność, a przynajmniej powinność. Kiedy czytasz porady ekspertów, że aktywność fizyczna to recepta na zachowanie zdrowia, zaczynasz myśleć o sporcie jak o swego rodzaju lekarstwie czy terapii, a jak wiadomo, nie wszystkie lekarstwa są smaczne, a zabiegi medyczne przyjemne…

Ostatnio robiłam badania dotyczące zumby – formy fitnessu, która kładzie ogromny nacisk na element zabawy. Moje rozmówczynie deklarują, że chodzą na tego typu zajęcia dla przyjemności, jednak wszystkie opowiadają podobną historię – zanim trafiły na zumbę zmuszały się do fitnessu, siłowni, bo czuły, że powinny się ruszać. Zumba była dla nich swego rodzaju „wyzwoleniem” od tych ograniczających i nużących aktywności. Widać więc doskonale, że uprawianie sportu jest ciągle uwikłane w pewną sprzeczność. Z jednej strony wiemy, że powinniśmy mieć dużo samodyscypliny, z drugiej strony staramy się ten przykry obowiązek jakoś sobie osłodzić. Badacze zajmujący się cielesnością nazywają to “kalkulowanym hedonizmem”.

To prawda. Czasami świadomość tej presji ujawnia się dopiero wtedy, kiedy mamy okazję się jej przeciwstawić. Doskonały przykład to popularność kampanii "Nie biegam" - zanim okazało się, że chodzi o środek na biegunkę, mnóstwo ludzi polubiło ten fanpage. Skoro tak chętnie korzystamy z możliwości zamanifestowania swojej niechęci do biegania, to jednak czujemy, że to jest jakiś kulturowy wymóg, przed którym czasami chcielibyśmy uciec.

Zgadzam się z tym, co mówisz: chodzi o ciągłe przekraczanie samego siebie zgodnie z dominującą ideologią, że sukces zależy tylko od nas samych i naszej ciężkiej pracy. Od lat 90. taką samą złudną opowieść samo słyszymy na temat kariery zawodowej, stąd twoja słuszna intuicja. Kampanie promujące bieganie mówią, że to sport dla każdego, że liczy się wyłącznie systematyczność. I często ludzie dążą do swoich biegowych celów, nie licząc się z kosztami – chociażby z kontuzjami, czyli paradoksalnie z utratą zdrowia.

Bieganie wpisuje się w kult zdrowia, ale przecież lekarze coraz częściej lekarze zwracają uwagę, że niekoniecznie „biegać każdy może”. A przynajmniej nie tyle, ile by chciał. Ludzie często starają się bić własne rekordy za wszelką cenę, wzajemnie się napędzają. Jednocześnie odchodzą od kolektywnych form spędzania wolnego czasu, a pracujemy na siebie, na swój osobisty sukces. Widać to choćby po fakcie, że spada odsetek osób uprawiających sporty drużynowe. Bieganie wpisuje się w ogół zjawisk określanych mianem kultury indywidualizmu.

Oczywiście – tutaj kłania się także brak czasu. Łatwiej nam wyjść rano i pobiegać te pół godziny czy 40 minut, ale już trudniej jest się spotkać i grać w piłkę nożną. Zauważ, że jak się popatrzy na co dzień na biegaczy na ulicach, to rzadko widać osoby, które biegają z przyjacielem, chłopakiem, dziewczyną. Najczęściej biegają sami, z słuchawkami w uszach.

No jasne. Podobnie działo się w Stanach Zjednoczonych, gdzie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tworzyła się kultura biegania: najpierw bieganie było zindwidualizowane, później zaczęły się tworzyć społeczności biegaczy. W Polsce też mamy różnego rodzaju oddolnie organizowane biegi, albo inicjatywy w stylu “She runs the night”, gdzie coś robimy razem, gdzie chodzi o rozrywkę i o namiastkę doświadczenia wspólnotowego. To pokazuje, że tęsknimy za ową wspólnotowością, jednak coraz częściej musimy ją sobie kupić. Zamiast grać w piłkę z grupą przyjaciół, płacimy za udział w obrandowanym biegu. Swoją drogą to pozdrawianie się, o którym mówisz, ma nie tylko wymiar społecznościowy. Chodzi też o odróżnienie się od innych, w ten sposób wyodrębniamy się spośród tych, którzy nie biegają.

Ostatnio znajoma opowiadała mi o półmaratonie, w którym biegła. Mówiła, że czuła się jak dziecko, które spadło tam z księżyca, bo biegła w zwykłych spodenkach i koszulce, a wszyscy dookoła, prawie bez wyjątku, ubrani byli w specjalne ciuchy. Od stóp do głów. Na początku czuła się niepewnie, ale w trakcie biegu okazało się, że ona tych „profesjonalnych biegaczy” wyprzedza. To dobrze pokazuje, że często na pierwszy plan wysuwa się motyw stylizacji codziennego doświadczenia, autoekspresji i autokreacji.

To, co dzieje się obecnie w Polsce wokół biegania przypomina trochę wspomniany wcześniej boom wokół joggingu, który miał miejsce prawie pół wieku temu w USA. W latach siedemdziesiątych klasy niższe traktowały bieganie jako fanaberię „białych kołnierzyków”, czyli w uproszczeniu – wyższej klasy średniej.

Oczywiście. Jednak to mit, że bieganie nic nie kosztuje. Często mówi się, że jest tanie, bo nie trzeba kupować karnetu, drogiego sprzętu, itd. Ale trzeba mieć wolny czas, który jest pewnym zasobem, trzeba mieć także siłę i energię, o którą trudno, gdy pracuje się fizycznie. I wreszcie trzeba mieć np. możliwość opłacenia niani, żeby mama mogła pobiegać. Mówiąc ogólnie, wbrew temu, co słyszymy w mediach, nie każdy może sobie pozwolić na uprawianie sportu, nawet na pozornie tanie bieganie.

I to koszty spore. Ale bezpośrednie wydatki na ten sport też są duże. Przeczytałam ostatnio, że Polacy w 2012 roku wydali na bieganie 1,5 mld. zł. To naprawdę robi wrażenie. 30-40 lat temu na zachodzie temu bieganie okazało się idealnym sportem do wchłonięcia przez machinę marketingową właśnie dlatego, że ma tak wiele znaczeń: może wiązać się z dbałością o zdrowie, z manifestacją określonej postawy życiowej (w tamtych czasach bieganie wiązało się np. z postawą proekologiczną), z potrzebą niezależności, wolności, przyjemności na świeżym powietrzu. To wszystko można świetnie sprzedać i dotrzeć do bardzo różnych grup.

Trudno jest mówić o bezpośrednim związku konkretnych dyscyplin z jakąś klasą społeczną. Różnice ujawniają się natomiast na poziomie tego, czego w danym sporcie szukają ludzie z określonej klasy, z jakim nastawieniem go uprawiają. Doskonale to widać na przykładzie siłowni – są różne siłownie skierowane do różnych grup odbiorców.

Poza tym to, co było elitarne jakiś czas temu, po pewnym czasie staje się dosyć powszechne, bo klasy średnie mają to do siebie, że aspirują i naśladują, wciąż gonią klasę wyższą – widać to również w sporcie. Klasę ludową zwykło się kojarzyć z dążeniem do ukształtowania silnego ciała, co ma związek m.in. z wykonywaniem określonego typu pracy i orientacją na to co praktyczne, użyteczne. Ale tutaj trzeba być ostrożnym, te różnice są coraz bardziej subtelne. I nie zapominajmy, że dbałość o ciało jest w pewien sposób użyteczna także dla klas średnich.

Jak sam zauważyłeś, sport to też praca nad sylwetką, praca nad ciałem. Współczesna kultura podpowiada nam, że ciało to coś plastycznego, co możemy w dowolny sposób kształtować, to jakby materialny wyraz konstruowanej przez nas tożsamości. Socjologowie i antropologowie zajmujący się cielesnością podkreślają jednak, że praca nad ciałem to nie tylko autokreacja, lecz także środek do celu.

Np. powodzenie w życiu osobistym czy zawodowym. Inny slogan: „W zdrowym ciele zdrowy duch” wskazuje na związek między ciałem a emocjami. Zadbane ciało i określony typ sylwetki są swego rodzaju dowodem na to, że kontrolujemy swoje życie, jesteśmy pełni energii, kreatywni, zdyscyplinowani, czyli posiadamy cechy wysoko cenione w kulturze korporacyjnej. Nie bez powodu klasa średnia dostaje od pracodawców karty Multisport. Kryje się za tym sugestia, jak powinno się wyglądać w tej pracy. Chociaż wykonujemy pracę umysłową, a nie fizyczną, okazuje się, że wygląd i “bycie fit” są ważne.