Przekłodoł na ślōnski Pulp Fiction, Twardocha. Nōm pado, jak politykry zaniydbujōm tradycyje lokalne
Narodziōł sie we 1983 roku w Bytōmiu, chowoł sie w Radziōnkowie. Ôd lot ôn je czowiek-instytucyjo ôd popularyzowanio ślōnskigo jynzyka: poro sie m. in. przekładami, spōłtworzi serwis internetowy Wachtyrz.eu i kludzi youtube'owy kanał „Chwila z gŏdkōm”. Poôzprawiōmy ô tym, czy godanie po ślōnsku to je dzisiej ôstuda, i jak prōmować dorobek naszych praôjcōw bez użycie modernych technologiji. Ôkrōm tego: informacyje ô spōłpracy ze Szczepanym Twardochym, walka ze stereotypami (ôd ksynofobije, bez korōnawirus, po separatyzm), jak tyż to, na wiela politykry z Warszawy spiyrajōm lokalny kulturowy dorobek - niy ino ślōnski, żeby było wiadōmo.
Mie sie zdowo, że niy ma z tym problymu. Poôzprawiejmy po polsku, możno jakoś to przeżyjymy (śmiych). Przeca niy mogymy dokludzić do sytuacyje, co w nij tyn wywiad by bōł niy do spokopiynio do ôsōb, co niy znajōm ślōnskij godki.
Ôsōb, kere jōm znajōm – jak by sie trzimać ôficjalnych – je kole 530 tysiyncy. Wy myślicie, że take rachowanie je zawyżōne abo zaniżōne?
Joch niy je socjolog, ale zdo mi sie, iże tych ludzi je moc wiyncyj. Trza pamiyntać, iże siyła ôsōb, co dziynnie godajōm po ślōnsku, je świyńcie przekōnano, iże… godo po polsku. To je dō nich take naturalne, iże jak przichodzi rachmistrz Norodowego Spisu Powszechnego i stawio pytanie: "po jakimu godo sie w tym dōmu", słyszy ôdpowiydź: "no my sam godōmy po polsku".
Pamiyntōm, iże moja ōma, rocznik 1922, co Polska we Bytōmiu prziwitała, jak już była majoryntno, a co w latach 70. sie przekludziyła nazod do Niymiec, dziwowała sie: "jo już tyla lot miyszkōm w Niymcach, a durch dobrze po polsku godōm". Dō nij jeji jynzyk to porzōnd bōł polski.
Dō nos richtich bez dugi czas to było jedno i to samo, ale my sie znodli w Polsce i jak my godali po ślōnsku, to my byli sztrofowani, iże mōmy godać po polsku. A my myśleli, że my już po polsku godōmy, a niy że mōmy sie dopiyro tyj godki nauczyć. To po jakymu my godōmy?
Grzegorz Kulik•Fot. Ewa Zielińska / zawe.pl
Dzisioj je coś lepij, ale richtich, jeszcze do niydowna take godanie naprowda czynsto było uznowano za coś prowincjōnalnego i ôrdynarnego; było przijmowano, iże takōm godkōm ôperujōm prostocy abo ludzie niydouczyni. Take podejście szło dojzdrzeć nawet w dōma, kaj żech sie chowoł, a przeca jo je ze familije fest prziwiōnzanyj do ślōnskich korzyni.
Nawet jak przi godaniu trefiało sie słownictwo lokalne, to sie je ôdmiyniało podle prawideł polskigo jynzyka literackigo. Ôjcowie chcieli, żebych godoł jak ksiōnżka. Tōż ślōnskigo uczōłch sie na placu, to znaczy przi bawiyniu sie z kamratami.
Niy używołch go przi matce, ôjcu abo starzikach. Nawet jak starsi godali do mie po ślōnsku, to jo ôdpadoł po polsku. Niy umiołch ôdpedzieć w tyj godce, miołch jakoś blokada psychiczno…
Potrzebowołch mocki lot, żeby zrozumieć niykere rzeczy. Musiołch przejś naprowda dugo myntalno zmiana, żeby dotrzeć do pōnktu, coch w nim sie uświadōmiōł, iże ślōnsko godka to je tajla mojich korzyni. No i to, iże przeca używajōm jij tyż ludzie naprowda mōndrzi i bildowani. Dopiyro wtynczos ôna wziōnła sie "uprestiżowiać" w mojij gowie.
Hm, moc ciekawe pytanie… Wyście tykli czegoś, co joch sie nad tym nigdy niy zastanowioł. Jak mam posznupać we pamiyńci, to mi sie spōmino tako sytuacyjo: jak mi było siedymnoście, toch pojechoł z kamratami na feryje do Świnoujścio.
Było nos sztyrech. Dwōch poznało jakeś dziouchy niy ze Ślōnska i ôzprawiali z nimi po polsku. W tym czasie jedyn kamrat i jo my wrōciyli skōndś i zaczli my do nich wszyskich godać po ślōnsku. No i ślōnski w tamtym czasie i tamtym miyjscu zrobiōł sie normalny na chwila.
Wszysko to ale niy dokludziyło do jakijś magicznyj zmiany. To było fest niykōnsekwyntne, bo z jednyj strōny to Świnoujście, a z drugij nic sie niy zmiyniało. Dalij była gańba.
Pamiyntōm, iże było tak nawet we 2012 roku, jak żech zaczōn tworzić blog poslunsku.eu, na kerym pisołch nojwiyncyj ô historyji jak tyż architekturze. Chocioż we internecie żech sie kōmunikowoł z ludźmi po ślōnsku, to na żywo durch niy poradziōłch ôdezwać sie tak do cudzyj ôsoby.
Wiycie, tako blokada psychiczno, co jōm mo połno ludzi z tego regiōnu; nojwiyncyj tych, co sōm abo aspirujōm do bycio inteligyncyjōm, klasōm postrzedniōm. Mōmy na Ślōnsku elity, co, toć, barzo sie cyniōm nasza godka, ale publicznie niy poradzōm sie przełōmać i używajōm jyny polskigo. Jo tyn problym perfekt znōm i rozumia.
Poôsprawiejmy ô tym, jak prōmuje sie to, co downe bez używanie modernych wynalazkōw. Stojicie m. in. za skryptym ślōnskich wersyji Facebooka, Google'a i YouTube'a. Do tego dochodzōm napisy do filmōw "Gwiezdne Wojny: Tajla IV - Nowo nadzieja" (w kerym Darth Vader godo "Luke, jo żech jy fatrym ôd ciebie") jak tyż "Pulp Fiction" (kaj Vincent pyto Julesa "A wiysz, jak sie w Paryżu godo na sztwierćfuńcioka z kyjzōm"?) – dziynki takim projektōm stała sie już ślōnsko godka dlo modych ludzi czymś naprowda fajnym i modernym?
Nojprzōd zaznacza jedna rzecz: skrypt facebookowy, co joch stworzōł we roku 2012, już downo niy funguje. Teroźno ślōnsko wersyjo tyj strōny je połno błyndōw i jo z tymi błyndami niy mōm nic spōlnego. No a coby wrōcić do waszego pytanio: jeszcze je moc za wczas na to, żeby godać ô jakijś gigantycznyj zmianie.
Na tyn mōmynt to je robota, a jeźli ôna dowo efekty, to bydymy musieli poczekać jakeś dziesiyńć, piytnoście lot. To scynariusz ôptymistyczny, bo fto wiy – możno dopiyro na łożu śmierci byda mōg ôcynić, eli wszysko poszło tak, jakech sie wymarzōł (śmiych).
Na razie powiym tak: rzeczy, coście ô nich spōmnieli, to po prowdzie niy sōm nojskuteczniyjsze metody utrwalanio naszyj godki. Bo to, iże ftoś roz na jakiś czas popatrzi na film ze ślōnskimi napisami, to je durch za mało.
Jeźli mōmy ôswojać godka, to ôna musi fungować we nowych technologijach. Jak jynzyk tyko cyfrowo śmierć, to dō niego niy ma retōnku. Bez to take ważne je to, iże je dostympny po ślōnsku systym ôperacyjny Ubuntu i paket biōrowy LibreOffice. Hned ukoże sie tyż ślōnsko ôdmiana przeglōndarki Firefox.
Wciskōm nasza godka w moderne technologije, bo ino dziynki nim ôna może "wyjś z wusztu i piwa", przestanie być ino jakōmś tam przaśno-uciesznōm ciekawostkōm, a zmiyni sie we normalne mydium kōmunikacyjne dlo modych gyneracyji.
W tych czasach godka niy może egzystować jyny w mōndrych ksiōnżkach. Bydźmy szczyrzi: przeca ludzie niy bydōm chodzić masowo do bibliotyk abo przeglōndać papiōrowych słownikōw. Niykere rzeczy po prostu trza im wciś do gardeł, podstawić pod nos – wszysko musi być dostympne wartko i prosto, po klikniyńciu myszkōm.
Stawiocie ale tyż na ksiōnżki. Zacznijmy ôd przekładōw "Niedźwiodka Pucha" i "Małego Princa"…
To tyż sōm ważne projekty. Cōż, kōmputry kōmputrami, bez ksiōnżek ale czowiek niy poradzi funkcjōnować. Przeca to prawie dziynki tymu wynojdziōnymu downo, downo tymu mydium rozwinyli my jakoś synsowno cywilizacyjo.
No tōż we świecie, co w nim srogo wiynkszość kōnsumowanych ôd ludzi tekstōw to sōm krōtke wiadōmości abo posty na Facebooku, chca propōnować coś wiyncyj. I toć, trza to robić możliwie atrakcyjnie, cylować w potrzeby rynkowe…
… bez przikłod ze użyciym w tym cylu naprowda uznanyj marki, co niōm je Szczepōn Twardoch. Dwa lata tymu na ksiyngarske fachy poszoł przełożōny ôd wos „Drach. Edycyjo ślōnsko” – ta ksiōnżka stała sie ino rynkowōm ciekawostkōm abo ôdniosła wielki sukces?
Ôdpowiym anegdotōm ze Ślōnskich Targōw Ksiōnżki, co w czasie nich my prōmowali ze Szczepanym tyn tytuł: wchodza do Miyndzynorodowego Cyntrum Kōngresowego w Katowicach i mijōm scyny, co na nich swoje nowości prezyntujōm rozmajci pisorze. W jednym miyjscu jakoś autorka godo do dziesiyńciu ôsōb. W inkszym kogoś inkszego sucho możno z dwudziestu ôglōndoczy. No i zaczynōm sie zastanowiać, eli z Twardochym niy bydymy godać do prōznych stołkōw.
W kōńcu dochodza do naszyj scyny, a tam tulma. Ciźba jak na sumie w kościele (śmiych)! Wszyske miyjsca zajynte, a za nimi jeszcze jakeś trzi abo sztyry rzyndy ludzi, co stoli… Po sztyrdziestu piyńciu minutach godki zaczynōmy podpisować egzymplorze "Dracha". W jednym mōmyńcie Szczepōn mie szturcho i godo, cobych wejzdrzoł na raja. Patrza i… niy widza jeji kōńca. Sznōra ludzi zniko kajś za winklym i ciōngnie sie niy wiadōmo kaj. Na zicher to niy była żodno ciekawostka.
My już znali swōj wczaśniyjszy dorobek, tōż zaroz była jakoś tam ufność z ôbōch strōn. Ale ja, na poczōntku spōłprace wysyłołch Szczepanowi fragmynta mojigo przekładu "Dracha". Po jakimś czasie stwiyrdziōł, iże ufo mi w stu procyntach, i moga sie robić, jak chca.
Z tym "Drachym" toch sie naprowda wkryńciōł. Bez dwa miesiōnce robiōłch po dziesiyńć godzin dziynnie, w tym czasie przizwolōłch sie na dwa abo trzi dni wolnego, taki żech mioł cug do roboty (śmiych)! Wszysko mi sie zaroz skłodało, bo jo żech mioł gowa połno ślōnskij godki sprzed stu piyńćdziesiyńciu lot.
Pora dni wczaśnij skōńczōłch przepisować trzista piyńćdziesiōnt strōn ślōnskich tekstōw gwarowych z 1869 roku. To była ciynżko robota: bez wiyncyj jak dwa miesiōnce przepisowołch setki strōn tekstōw, co je na cołkim Gōrnym Ślōnsku zebroł Lucjan Malinowski. Wszysko musiołch robić ryncznie, żodnego ôceerowanio, bo niy ma kōmputrowego programu, co by poradziōł synsownie czytać taki fōnetyczny zopis.
Rozumia, iże jak przistało na robotnego Ślōnzoka, dzisioj tyż sie niy ôddowocie leberstwu?
Ôd kole dwōch lot robia nad projektym Silling.org. To coś, dziynki czymu na jednyj strōnie idzie znojś moderny translatōr polsko–ślōnski, "Korpus Ślōnskij Mowy", katalog ôprogramowanio we tyj godce, jak tyż bibliotyka tekstōw literackich (chocioż niy ino).
Tworza internetowy słownik minimum, co bydzie na 1500 słōw; co ważne, dobranych niy podle mojigo widzimisie, ale zgodnie z tm. listōm frekwyncyjnōm wyciōngniyntōm ze korpusu. Dziynki tymu ôn bydzie pokrywoł słownictwo na poziōmie A1 i A2, co stanowi podstawa kōmunikowanio sie w danyj godce.
Wiycie, iże kej w kōńcu udo zrobić sie pauza i pojechać na feryje, to może mieć niyprzileżytości ze znaleziyniym noclegu? Dzisioj ôdpowiydź na hasło "Ślōnsk" brzmi "korōnawirus".
Na wiela ino moga, prōbuja niy śledzić ani mydiōw tradycyjnych, ani social mydiōw, tōż mōm niywielki kōntakt z tym, co sie dzieje poza mojōm "ślōnskōm bańkōm". Chocioż mōm świadōmość rzeczy, co ô nich godocie, i wiym, iże w czasie tyj pandymije dochodziyło do jakichś breweryji, bo Ślōnzokōm ôdkazowano kwatyrōnku w inkszych tajlach Polski.
Trocha mie śmiyszy, iże ludzie sie skupiajōm bez przikłod na registracyjach aut i w tabulach z wojewōdztwa ślōnskigo widzōm Ślōnsk. Ludzie majōm naprowda mało wiedza na tymat naszego regiōnu. Bo już tabule registracyjne z wojewōdztwa ôpolskigo ze Ślōnskym sie niy kojarzōm, a przeca to Ôpole – niy Katowice – je stolicōm Gōrnego Ślōnska. Bydźmy szczyrzi: niy kojarzi sie ze Ślōnskym ani wrocławski klub szportowy, co "Ślōnsk" mo we mianie.
Ale żeby wrōcić do tymatu: ta sytuacyjo z korōnawirusym pokozała, jake sōm uprzedzynia do Ślōnzokōw, ale te niy sōm dlo nos przeca niczym nowym. Niykere stereotypy pokutujōm ôd downa, ale niy winni my sie nerwować, ino ciyrpliwie tuplikować i edukować.
To je tymat tak samo barzo ważny, jak i niyprzijymny. My mōmy pewno historyjo ksynofobije, jak wszyscy. Za jedyn z wielu przikładōw idzie użyć tukej mojigo Bytōmia: przeca Noc kryształowo w roku 1938 trefiyła sie tyż we mojim mieście.
Bytōmskim Żydōm było kozano klynczeć cołko noc i patrzeć na synagoga sie polić przi placu Fridricha Wilyma, dzisiejszym Grunwaldzkim. Przeca to niy były ufoludki, bo we bandach, co wtynczos ôpanowały bytōmske ulice, byli Ślōnzocy. Nawet jeźli godali po niymiecku, to ôni byli tacy sami Ślōnzocy jak my.
Idzie tyż wejzdrzeć do ksiōnżki "Ty bestya! Ty kamelo! Agresja językowa w polszczyźnie śląskiej 1845-1938". Tam je połno uprzedzyń i niynawiści do "inkszych": Żydōw, luteran, ale i Polokōw, bo w tamtym czasie ôbelgōm na Ślōnsku bywało tyż nazwanie kogoś Polokym.
Abo taki Józef Lompa, co je widziany za krzewiciela polskości na Gōrnym Ślōnsku. W jego "Krōtkim rysie jeografii Szląska dla nauki początkowej" z roku 1847 znojdymy szmaczki take, jak ôpis Mysłowic, co wyglōndo mynij wiyncyj tak: "Miasto nad Przemszą, długim mostem od Modrzejowa – nikczemnej polskiej mieściny – oddzielone".
Co zrobić. Dzisiej je inakszyj. Przeca czasy sie zmiyniyły, Ślōnzocy sie ôtworzili na świat. Noleża do tyj grupy ôsōb, co w nij ksynofobijo je rzodko – jak myśla ô miyszkańcach Zogłymbio abo Warszawy, abo inkszych "cudzych", niy mōm we gowie stereotypōw. Tōż ôstowo bez robiynio znaku krziża i podgryzanio gardeł (śmiych).
A co ze stawianiym znaku rōwności miyndzy słowami "Ślōnzok" i "separatysta"? Jak czynsto take coś trefiocie?
Trefiało sie, iże bōłch kajś w głymbi Polski, a ludzie mi tam robiyli chaja ô separatyzm. Jo sie jeszcze ani niy zdōnżōł ôdezwać (śmiych)!
No dobre, jak Ślōnsk noleży do Polski...
Niycołki.
No ja, niymało tajla je w Czechach, ale ôstanymy w Polsce. Poôzprawiejmy ô inkszych partach tego państwa. Abo żeby być barzij akuratnym: kultywuje sie w inkszych regiōnach dialekty i gwary lokalne tak samo intynsywnie?
Chyba niy ma nojlepij… Kejś godołch ze kamratym, tumaczym z Kaszub, kery tropiōł sie nad jakościōm jejich Wikipedyje. Stwiyrdziōł, iże je masakra… Inkszy kamrat, Gorol, zastanowioł sie, jak wyglōndały by gorolski Facebook abo Wikipedyjo. Jedno i druge ôpiyro sie na robocie niy fachmanōw, ino ajnfachowych ludzi. Ôn uwożo, iże byłoby tragicznie.
Żeby niy było: sytuacyjo ślōnskij godki tyż niy je perfekt. Styknie ôtworzić nasza Wikipedyjo. Widać wtynczos, iże tworzōm jōm ludzie, kerzi barzo chcōm napisać coś po ślōnsku, ale niy barzo umiōm po ślōnsku.
No abo robiōm nojgorszy z błyndōw: tworzōm tekst po ślōnsku, a myślōm po polsku. A take coś dycki kōńczy sie źle, bo sie wtynczos wynokwio i robi proste felery. Naprowda mocka wody musi jeszcze upłynōńć we Ôdrze, cobychmy mogli stwiyrdzić, iże my sie douczyli i ślōnski przeżywo wielki rynesans.
Grzegorz Kulik•Fot. Ewa Zielińska / zawe.pl
Naprowda chciołbych wōm ôdpedzieć w tōnie aby kapka pozytywnym, no ale niy moga. Nasze władze cyntralne niy za moc przejmujōm sie regiōnalnymi tradycyjami jynzykowymi abo lecy jak pojyntym dorobkym kulturalnym wszyskich czyńści naszego kroju. Ôn je ignorowany i niszczeje.
Baczynie je ino na budowanie ôgōlnyj tożsamości norodowyj miarkowanyj za dbanie ô to, co powstowo w Warszawie i w Krakowie. Te dwa miyjsca majōm mōnopol na kultura, historyjo i kōnszt, słowym: cołko ôpowiyść ô Polsce. Barzij akuratnie: godōm tukej ino ô "ôgōlnopolskich" dokōnaniach tych miast, bo już jejich lokalne tradycyje – społym ze gwarōm warszawskōm i krakowskōm – tyż sōm traktowane jak mało ważne.
Możno to podejście w keryś dziyń sie zmiyni… Na razie je tak, iże wszyscy muszōm godać tak samo, a jak ftoś przi wymowianiu słōw ukłodo usta inakszyj, to zaroz coś je z nim niy tak.
Na kōniec chciołbych postawić chyba nojważniyjsze z pytań: myślicie i śnicie po polsku abo po ślōnsku?
Wszysko zależy ôd tego, co robia i z czym sie stykōm w danym mōmyńcie. Jak bez dugszy czas je naôbkoło wiyncyj polskigo, to myśla po polsku. Jak wiyncyj ślōnskigo, to po ślōnsku. No a jak bez pora godzin patrza na serial po angelsku, to zaś myśla po angelsku. Jo mōm w gowie bajzel (śmiych).