Codzienne życie Niemców w III Rzeszy. Nikt tak o nim nie opowiedział, jak autor tej cenionej książki
Na półkach księgarni w dziale z książkami historycznymi co roku znajdziemy mnóstwo tytułów poświęconych Trzeciej Rzeszy. Większość tych publikacji skupia się albo na życiorysach Adolfa Hitlera i innych dygnitarzy NSDAP, kampaniach II wojny światowej czy okupacji niemieckiej w Polsce, albo na zagładzie Żydów w ramach Holocaustu. Niewielu jednak autorów opisuje codzienne życie Niemców w nazistowskim państwie. Na tym "bezrybiu" prawdziwą perełką jest "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" Richarda Grunbergera.
Premiera najnowszego wydania książki "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" w Polsce miała miejsce 9 marca 2022 roku. Wznowienie najpopularniejszego dzieła Richarda Grunbergera ukazało się nakładem Wydawnictwa Znak Literanova•Materiały prasowe / Wydawnictwo Znak Literanova
Licząca 600 stron "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" w tłumaczeniu Witolda Kalinowskiego rozpoczyna się tekstem napisanym przez Klausa Bachmanna. We wstępie do wydania polskiego niemiecki dziennikarz, publicysta, historyk i profesor nauk społecznych objaśnia fenomen najbardziej znanego dzieła Richarda Grunbergera oraz przedstawia najważniejsze wnioski, jakie możemy wyciągnąć z tego unikalnego opracowania. Przede wszystkim zwraca jednak uwagę na aktualność całej lektury, na to, jak zadziwiająco wiele mówi ona i o naszych czasach!
Książka brytyjskiego pisarza składa się z 30 rozdziałów. Każdy poświęcony jest innej dziedzinie życia Niemców, którym przyszło żyć w czasach rządów Hitlera i NSDAP (1933–1945). Kolejno są to: Weimar, Trzecia Rzesza, Wspólnota narodowa, Partia, Rytuały i kult Führera, Korupcja, Donosy, Prawo, Administracja, Wojsko, Wieś, Biznes, Robotnicy, Konsumpcja, Zdrowie, Rodzina, Kobiety, Młodzież, Oświata, Uniwersytety, Język nazi, Humor, Literatura, Teatr, Kino, Prasa i radio, Muzyka, Plastyka, Religia i Żydzi.Atomizacja społeczna, rozbicie organizacji innych niż związanych z władzą, powszechna wzajemna inwigilacja Niemców i masowe poparcie dla władzy tworzyły system wszechobecnej abstrakcyjnej przemocy, która realną przemoc ze strony funkcjonariuszy systemu i ich pomocników często czyniła zbędną. Funkcjonariusze gestapo nie musieli grozić Niemcom, ponieważ każdy z nich i tak wiedział, że za drobne przewinienie może trafić do więzienia lub obozu. Ponieważ wszyscy zakładali, że opór jest bezskuteczny, nie podejmowano takich prób. Działało to na zasadzie samospełniającej się przepowiedni: nieważne, czy opór był możliwy; skoro wszyscy – rządzeni nawet bardziej niż rządzący – uważali, że nie ma on sensu, to nikt go nie stawiał. To jest wniosek, który nasuwa się po lekturze Grunbergera.
Na licznych przykładach autor "wiwisekcji" życia codziennego w narodowosocjalistycznych Niemczech rzetelnie, z dbałością o jak najmniejsze szczegóły minionej rzeczywistości, omawia, jak 12 lat istnienia Trzeciej Rzeszy wpłynęło na prawo, kulturę, oświatę, religię, język i media, a przede wszystkim relacje międzyludzkie. Można powiedzieć, że zagląda w duszę kraju, którego agresywna polityka zagraniczna i nacjonalistyczna ideologia doprowadziły do wybuchu największego i najkrwawszego konfliktu zbrojnego w dziejach ludzkości.
Dzieci wykonujące nazistowskie pozdrowienie Heil Hitler w jednej ze szkół w III Rzeszy (1934)•Fot. Wikimedia Commons / Bundesarchiv, Bild 183-2007-0329-501 / CC-BY-SA 3.0
Warto podkreślić, że tej wielowymiarowej analizy Richard Grunberger dokonuje głównie na poziomie zwykłej jednostki, czyli przeciętnego Schmidta czy przeciętnej Schmidt. Wypowiedzi nazistowskich notabli to jedynie tło dla poglądów szarych Niemców i Niemek. Książka daje rzadko spotykaną możliwość zajrzenia w umysł obywatela/ki III Rzeszy, odkrycia, co myślał/a o decyzjach, pomysłach i planach nazistowskich władz, i dlaczego tak myślał/a, choć nam współczesnym mogłoby wydawać się to niemożliwe, a nawet niedorzeczne.
Pocztówki przedstawiające chłopca z Hitlerjugend i dziewczynkę z Bund Deutscher Mädel•Wikimedia Commons / Auktionshaus Christoph Gärtner GmbH & Co. KG 2019
Dla odtworzenia tamtej pogmatwanej rzeczywistości autor zagląda wszędzie, czy to do kalendarza nazistowskich świąt, czy do... zawartości garnka w kuchni. Wśród ciekawostek na uwagę zasługuje kompilacja dowcipów politycznych opowiadanych w Trzeciej Rzeszy (tak, odważny humor istniał mimo ryzyka uznania go za antypaństwową postawę). Bardzo cennym źródłem informacyjnym są rozdziały 23-28 – przegląd najważniejszych dzieł kultury narodowego socjalizmu, od książek i spektakli, przez filmy i słuchowiska, do pieśni i obrazów, z omówieniem ich treści oraz propagandowego przekazu do społeczeństwa.Wszystko to nie mogło przesłonić zasadniczej sprzeczności wewnętrznej: te, którym nazistowska retoryka wyznaczyła miejsce w kuchni i pokoju dziecinnym, ostatecznie stanowiły w czasie wojny trzy piąte niemieckiej siły roboczej […]. Aby zamaskować rozbieżność między obietnicami i ich realizacją, nazistowska propaganda wspinała się na szczyty kazuistyki. "Było zawsze głównym artykułem naszej wiary – pisała pewna działaczka Narodowosocjalistycznej Ligi Kobiet – że miejsce kobiety jest w domu; ponieważ jednak naszym domem są całe Niemcy, musimy służyć im tam, gdzie możemy to zrobić najlepiej".
Mimo upływu czasu tytuł ten nic nie stracił ze swojej aktualności. Choć przybliża w ujęciu przekrojowym społeczeństwo pod kontrolą totalitarnego systemu XX wieku, a więc z odległych dla współczesnych ludzi czasów, to można odczytać go jako przestrogę przed dzisiejszymi demagogami. To lekcja o tym, jak krótka bywa droga do totalitaryzmu i kontroli każdej sfery życia, jak łatwo przekroczyć granicę między prawem a bezprawiem, dać się porwać zbiorowemu szaleństwu i ulec sile propagandy budującej "nowego" człowieka.
Artykuł powstał we współpracy z Wydawnictwem Znak Literanova