Uwarunkowania geograficzne Turcji: położenie i ukształtowanie powierzchni

By lepiej poznać klimat Turcji, zacznijmy od jej uwarunkowań geograficznych, a więc położenia i ukształtowania powierzchni. Kraj ten leży na styku południowo-wschodniej Europy i zachodniej Azji. Z całkowitej powierzchni liczącej 783 562 km² po stronie europejskiej znajduje się zaledwie 23,764 km² terytorium Turcji, czyli 3 proc.

Z kolei azjatycką część Turcji stanowi w większości półwysep Azja Mniejsza mający ok. 500 tys. km 2 (to blisko 2/3 powierzchni całego kraju). Pokrywa się w znacznej mierze z krainą historyczną Anatolii.

Półwysep jest otoczony wodami: od północy – Morza Czarnego, cieśniny Bosfor, morza Marmara i cieśniny Dardanele (które oddzielają europejską i azjatycką część Turcji); od wschodu – Morza Egejskiego; i od południa – Morza Śródziemnego.

Jedynie część europejska i nadmorskie tereny w Azji Mniejszej są nizinne. Największa Nizina Cylicyjska (inaczej Adańska) mierzy ok. 150 długości i sięga najdalej zaledwie 70 km w głąb lądu.

Tymczasem lwia część kraju leży na obszarze wyżynno-górzystym. Zdecydowanie dominuje tutaj Wyżyna Anatolijska (średnio od 900 do 1500 m n.p.m.), która od zachodu graniczy z poszarpanymi pasmami górskimi poprzecinanymi dolinami, zaś od północnego wschodu z rozciągającymi się na ok. 1000 km Górami Pontyjskimi.

Wschodnią część Turcji – a więc kontynentalny obszar azjatyckiej części – wieńczy Wyżyna Armeńska we Wschodniej Anatolii. Leży od 1000 do 2000 m n.p.m. Usłana jest wulkanami i pasmami górskimi z najwyższymi szczytami kraju, na czele z górą Ararat (5137 m n.p.m.). Wzdłuż granicy z Syrią zaczyna się region Górnej Mezopotamii (wyżyna Al-Dżazira).

Klimat i pogoda w Turcji

Turcja jest położona w strefie klimatu podzwrotnikowego (subtropikalnego), który w zależności od regionu i ukształtowania powierzchni kraju różni się odmianami. Każdy z tych regionów klimatycznych ma dość odmienną charakterystykę, a co za tym idzie – zazwyczaj też inną pogodę. Przy czym zawsze najcieplejszy jest przełom lipca i sierpnia.

Południowe i zachodnie wybrzeże Turcji znajdują się w klimacie śródziemnomorskim charakteryzującym się gorącymi, suchymi latami (ze średnią temperaturą 25-29 stopni) oraz łagodnymi do chłodnych, mokrymi zimami (średnio 7-10 stopni). Średnia roczna liczba opadów to 700 mm na wybrzeżu egejskim i do 900 mm na śródziemnomorskim). Od maja do października nad Morzem Egejskim bywa też dość wietrznie.

Czytaj także: Jakie zwyczaje panują w tureckich hotelach? Ręczniki wywinięte w łabędzie, a cukier tylko w kostkach

W obszarze przybrzeżnym Morza Czarnego (z górzystymi rejonami na południu) panuje lokalny klimat czarnomorski: mieszanka klimatu morskiego z domieszką kontynentalnego, która przypomina w sporej mierze klimat umiarkowany. Są tam ciepłe lata (średnio 23-24 stopnie), łagodne zimy (średnio 6 stopni oraz znaczące opady przez cały rok (średnio 850 na zachodzie tego wybrzeża i 2500 mm rocznie na wschodzie). Jest to najbardziej deszczowy region Turcji.

Brzeg morza Marmara na północnym wschodzie Turcji i europejska część kraju są pod wpływem klimatu przejściowego między śródziemnomorskim i kontynentalnym z domieszką morskiego. Poza ciepłymi lub gorącymi (średnio 24-27 stopni) i stosunkowo suchymi lub lekko wilgotnymi latami, są umiarkowane zimy (średnio 8 stopni) ze sporymi opadami. Średnia roczna opadów jest podobna do zachodnio-południowego wybrzeża. Jednak tutaj śnieg, choć raczej krótkotrwały, jest normalnym widokiem.

W zachodniej Azji Mniejszej, ale bardziej wgłąb lądu, panuje klimat kontynentalny, a na wschodzie Wyżyny Anatolijskiej i na Wyżynie Armeńskiej przechodzi w kontynentalny suchy. Z powodu otaczających gór, nie docierają tam wpływy morskie, stąd średnia roczna suma opadów to tylko 250-400 mm na pierwszej z wyżyn i od 400 do 600 mm na drugiej (z wyłączeniem terenów górskich).

Czytaj także: 12 tradycyjnych dań kuchni tureckiej. Tych potraw trzeba spróbować na wakacjach w Turcji

Występują też duże różnice w temperaturach względem dnia i nocy oraz pór roku. Zimą są tym niższe, im bardziej na wschód leży teren i im wyżej jest położony. Generalnie jest wtedy mroźno i śnieżno (od średniej -1 stopnień w Ankarze do -5 na wschodzie). Mogą, szczególnie nocą, pojawiać się silne mrozy, czasem nawet do -40 stopni, szczególnie na północnym-wschodzie Anatolii.

Lata są z kolei suche i upalne dniem oraz chłodnawe nocą – przede wszystkim w centralnej i południowo-wschodniej Anatolii z temperaturami wynoszącymi w ciągu dnia często ok. 30 stopni, a nieopodal granic z Syrią i Irakiem nawet 40. Chłodniej jest na Wyżynie Armeńskiej z ok. 19 stopniami w lipcu (w kotlinach: 25 stopniami), jednak czasem temperatura wzrasta do grubo ponad 30 stopni.

Natomiast w górach pow. 1500 m mamy do czynienia z klimatem górskim. W wyższych partiach (szczególnie tych powyżej 4000 m) temperatura zimą wynosi średnio -15 stopni Celsjusza, a latem nie wzrasta powyżej 0. Stąd gruba warstwa śniegu na szczycie Ararat lub jego nieco niższych braci zalega przez cały rok, zaś na średnich górach do maja.

W górach jest nie tylko najwięcej śniegu, ale też deszczu. Na południowe stoki Taurusa co roku spada średnio 2000 mm deszczu, zaś na północno-wschodnie stoki Gór Pontyjskich: do 3000 mm.

Turecka przyroda

Każdy miłośnik przyrody powinien w Turcji znaleźć coś dla siebie. Choć gleby są raczej mało urodzajne, to jest za to sporo jezior (z czego największe, Van ma powierzchnię aż ok. 3700 km 2), a sieć rzeczna jest stosunkowo dobrze rozwinięta (najdłuższa Rzeka Czerwona lub Kizilirmak liczy 1355 km). Przy czym część z nich – głównie w centrum kraju i na wschodzie – wysycha latem lub znacznie zmienia poziom wód.

Ze względu na równomiernie rozkładające się i dość częste opady w ciągu roku najbardziej zalesione i zróżnicowane pod względem flory są dość górzyste tereny przybrzeżne Morza Czarnego (szczególnie na wschodzie) oraz stoki gór: w tym Gór Pontyjskich i Taurusu (m.in. z dębami, bukami, grabami, leszczynami, sosnami, świerkami i jodłami).

Ogólnie lasy zajmują mniej więcej 1/5 terenu Turcji. Większą część kraju (interior) obejmują tereny skaliste z dość ubogą roślinnością, za to ze wzniesieniami/górami, wąwozami i niesamowitymi formacjami tufowymi (w Kapadocji).

Dużą część bujnych stepów śródziemnomorskich na Wyżynach Anatolijskiej i Armeńskiej zmieniono w pola uprawne, a po części z nich pozostała bylicowa pustynia. Jednak gdzieniegdzie ostały się jeszcze zakwitające wiosną stepy. Zaś w miejscach o najmniejszych opadach są tereny półpustynne.

Z kolei na południowym i zachodnim wybrzeżu kiedyś dominowały lasy dębowe, a teraz wtórna krzaczasta roślinność twardolistna – makia. Aczkolwiek spotkamy tam też m.in. kasztany, topole, cedry, a przede wszystkim sosny, jodły, palmy i drzewa owocowe. Są tam zielone zakątki, piaszczyste plaże, wodospady czy klify.

Korzyści a zagrożenia związane z pogodą. Powodzie i pożary w Turcji

Turyści mogą w Turcji nie tylko zwiedzać zabytki i wypoczywać na białych plażach gorących kurortów i kąpać się w ciepłej wodzie, ale też podziwiać różnorodną przyrodę, piękne widoki, oraz zażywać aktywności na świeżym powietrzu. Popularne są nie tylko sporty wodne ze spływami kajakowymi na czele, ale także np. wspinaczka.

Z klimatem Turcji i tamtejszą pogodą wiążą się też jednak zagrożenia, których trzeba mieć świadomość.

Różnorodne ukształtowanie terenu wpływa na zróżnicowanie rozkładu opadów. W górzystych terenach północnej Turcji, a także Gór Pontyjskich i Taurusu, spływają liczne bystre krótkie i płytkie potoki, które przy większych opadach (szczególnie zimą) wylewają, powodując bardzo duże powodzie.

Dla odmiany w południowo-wschodniej i środkowej Turcji rzadkością nie są susze. Aczkolwiek same pożary są największym zagrożeniem dla regionów śródziemnomorskiego i egejskiego. W 2021 roku po fali upałów w prowincji Antalya pod koniec lipca rozpoczęła się seria 200 pożarów, które w ciągu dwóch tygodni strawiły 1700 kilometrów kwadratowych lasów w tureckim regionie śródziemnomorskim.

Do wybuchu pożarów najczęściej przyczyniają się ludzie, jednak samą falę upałów potęgują globalne ocieplenie i zmiany klimatu. Ułatwiają one też rozprzestrzenianie się ognia. Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu przy ONZ alarmował w swoich raportach, że w ciągu 80 lat liczba pożarów rocznie wzrosła w tym regionie z około 1000 do 3500.