Kto zgarnia pieniądze w ZAIKS-ie, czyli jak nie zarabiają twórcy

– Godzinami opowiada o możliwościach Pawła Grasia, którego był sejmowym asystentem albo o przelotnych uściskach dłoni z byłym premierem Donaldem Tuskiem. Twórcy śmieją się z jego megalomanii i pytają retorycznie, a co z twoich znajomości wynika dla nas? – pokpiwa W., jeden z wybitnych członków stowarzyszenia.

Pieniądze to dyżurny temat w związku. Artyści upominają się o objęcie smartfonów i tabletów opłatą od czystych nośników. Do końca wyborów prezydenckich musieli milczeć, teraz dyskusja odżywa na nowo.

Producenci i importerzy płacą co roku 27 mln zł z tytułu opłaty od czystych nośników. Pieniądze wpływają na konta dwunastu organizacji zbiorowego zarządzania prawami, m.in. fotografików (ZPAF), plastyków (ZPAP), naukowców (KOPIPOL) czy aktorów (ZASP). Z tej sumy prawie 9 mln zł tworzy pulę audio-video, która trafia do twórców, wykonawców i producentów (odpowiednio do ZAiKS-u, SAWP-u i ZPAV-u), z czego około 2 mln zostaje samemu ZAiKS-owi. Środki te zasilają kieszenie autorów tekstu i muzyki do piosenek na podstawie listy odtworzeń utworów w radiu i telewizji oraz ich popularności w sieci – decydują kliknięcia z You Tube’a oraz dane o ściąganych plikach.

Jeśli uda się przeforsować pomysł objęcia opłatą smartfonów i tabletów, odpowiednio półtora i dwuprocentową stawką od wartości kupowanego sprzętu, a dodatkowo na tę listę trafią telewizory (1 proc.) oraz zestawy kina domowego, komputery stacjonarne i przenośne (po 1,5 proc.), ZAiKS i pozostali inkasenci dostaną rocznie 300 mln zł. To są szacunki producentów sprzętu, zdaniem których pobieranie opłaty od tych urządzeń jest bezzasadne, choć wprowadziła je większość krajów UE.

– Opłata od czystych nośników jest ściągana za kopiowanie, a nie odtwarzanie piosenki, do czego służą smartfon i tablet. W dobie usług streamingowych każdy może mieć dostęp do nieskończonej niemal ilość filmów czy muzyki w internecie. To nie jest kopiowanie i nie następuje szkoda dla twórców – uważa Michał Kanownik, dyrektor Związku Importerów i Producentów Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego.

Producenci podpierają się ekspertyzą Politechniki Gdańskiej, która stwierdza, że chociaż istnieje możliwość przypisania smartfonom i tabletom funkcji kopiujących, ich przeznaczenie użytkowe jest inne niż skanerów i kserokopiarek, a o tym przeznaczeniu decyduje producent wprowadzający towar na rynek.

Innego zdania jest ZAiKS. – Gdyby smartfony służyły tylko do dzwonienia, producenci nie zaopatrywaliby ich w pamięć, pozwalającą ściągać i przechowywać muzykę czy zdjęcia, a następnie powielać do większego kręgu odbiorców – broni konieczności opłat zastępca dyrektora generalnego ZAiKS-u Krzysztof Szuster. Problem leży jednak nie w opłatach, tylko w ZAiKS-ie, który źle rozlicza się z twórcami.

Raport został utajniony przed środowiskiem twórców przez prezesa Foglera, który w nadesłanym do nas mailu z wyjaśnieniami obwinia komisję o brak profesjonalizmu, tłumacząc tym jej odwołanie. Nie dodaje jednak, że komisja wnioskowała o nieprzyznanie absolutorium prezesowi i prezydium zarządu z uwagi na złamanie statutu ZAiKS-u oraz prawa o stowarzyszeniach.

Zakup pałacu pod dom pracy twórczej zbulwersował internet. W sieci powstała strona „Nie płacę za pałace” zainicjowana przez producentów sprzętu i fryzjera z Wałbrzycha, któremu w sporze z ZAiKS-em sąd przyznał rację, że celem wizyty w jego zakładzie nie jest słuchanie radia. Internetowa kampania nawołuje też do bojkotowania opłat od smartfonów i tabletów, bo nie jest jasne, na jakich zasadach zasilą później konta twórców.

Pałac w Janowicach wymaga kapitalnego remontu, który – według naszych źródeł – szacuje się na 25 mln zł. W środowisku zawrzało, że pieniądze wyrzucono w błoto, bo do wszystkich domów pracy twórczej ZAiKS ma dopłacać rocznie 8 mln zł, a aż 34 proc. z nich stoi pusta.

Janowice to tylko wierzchołek góry lodowej przepłaconych inwestycji. Za zorganizowany z wielką pompą jubileusz 95-lecia związku w Warszawie i Lusławicach zapłacono ponad 700 tys. zł, drukowanie darmowych kwartalników w kilkutysięcznym nakładzie z dużą ilością fotografii prezesa to koszt około 300 tys. zł rocznie, a remont hallu z przyległościami w Domu pod Królami w Warszawie, gdzie ma siedzibę związek, wyniósł dwa razy więcej niż wylicytowana na 170 tys. zł kwota przetargu. To są pieniądze, których nie obejrzeli twórcy, zmuszeni samodzielnie opłacać składki ZUS.

Raport zawiera więcej przykładów niegospodarności ZAiKS-u. MKiDN zapoznało się z treścią pisma, ale przymyka oko na bulwersujące wybryki.

B., znany w środowisku kompozytor, dementuje te rewelacje: – Ścisła czołówka artystów może liczyć na pół miliona rocznych wpływów brutto, ale około 40 proc. od tej kwoty to obciążenia z tytułu podatków i kosztów uzyskania przychodów w ZAiKS-ie.

Ponad trzy czwarte zarejestrowanych twórców otrzymuje z ZAiKS-u sumy poniżej średniej krajowej, a z tego połowa nie osiąga nawet płacy minimalnej. Wielu nie stać na zapłacenie czynszu. Komisja rewizyjna w raporcie, którego fragmenty ujawnia naTemat postulowała wydzielenie z budżetu stowarzyszenia funduszu emerytalnego, dzięki któremu każdy artysta po 65. roku życia mógłby liczyć na gwarantowane świadczenia w wysokości około 1,6 tys. zł miesięcznie. Uchwała od dwóch lat nie może doczekać się realizacji.

ZAiKS działa jak bank, który inkasuje pieniądze należne twórcom, przechowuje je w sejfie i rozdziela na konta. Za te operacje nalicza średnio 17-procentową prowizję od pobranych kwot – są to tzw. koszty inkasa. Ale raport komisji rewizyjnej alarmuje, że wydatki na biuro ZAiKS-u pochłaniają aż 30,5 proc. Inne europejskie organizacje zbiorowego zarządzania żyją skromniej. Dla porównania niemiecka GEMA generuje koszty na poziomie 15,9 proc., a szwajcarska SUISA i francuska SCAM liczą za obsługę zaledwie 12 proc.

Przypadek ZAiKS-u przestaje dziwić, kiedy zwróci się uwagę na zarobki administracji i terenowych inspektorów, którzy ściągają tantiemy dla twórców od dyskotek, restauracji i fryzjerów. Przeciętna miesięczna pensja wynosi 13 tys. zł brutto, wliczając prowizję od skontrolowanego lokalu.

Wysokie honoraria pobiera też drużyna wodza – prezes, prezydium, nowa komisja rewizyjna i przewodniczący rady stowarzyszenia, mimo że status związku i prawo o stowarzyszeniach nakazuje im pracować społecznie. Władze ZAiKS-u zamiast rozliczać służbowe przejazdy i hotele, dostają zryczałtowany zwrot kosztów w postaci miesięcznego wynagrodzenia.

– W grudniu 2009 po wyborze nowych władz przeforsowano propozycję 10 tys. zł na rękę dla prezesa Foglera i po 5 tys. zł netto dla członków prezydium. Po kolejnych wyborach półtora roku temu, zwiększono prezesowi comiesięczny ryczałt 15 tys. zł netto, przyznając bonusowo jednorazowe 30 tys. zł., a w marcu wypłacono mu kolejną „piętnastkę”. Przez cały 2014 roku pan Fogler zarobił na czysto 210 tys. zł tytułem zwrotu fikcyjnych kosztów. Fikcyjnych, ponieważ zwrot przysługuje dojeżdżającym do pracy ponad 100 kilometrów z miejsca zamieszkania, a prezes podróżuje do Warszawy z pobliskiego Legionowa. Szokuje wysokość uznaniowo naliczanych zwrotów. W dodatku podatek od tej sumy zapłacił ZAiKS, bo to formalnie nie było wynagrodzenie – podkreśla B.

Jak to się ma do sytuacji materialnej twórców, którzy ledwo wiążą koniec z końcem? W całym 2013 roku w ramach zapomogi przeznaczono ledwie 7 tys. zł do podziału dla najmniej zamożnych. To połowa miesięcznych poborów szefa związku!

Prezes Folger nie widzi niczego niestosownego w swoich zarobkach. – Wysokość ryczałtu dla władz związku ustała cały zarząd, a nie prezes. Praca na rzecz twórców wymaga dyspozycyjności i zaangażowania, co ogranicza możliwość działalności gospodarczej czy etatowej – mówi szef ZAiKS-u, chociaż dodatkowo zarabia jako dziekan na Wydziale Sztuki Mediów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.

– Środki te zostały przeznaczone na artystyczne działania warsztatowe przy wystawie w SGGW. W latach 2011-2013 przyznaliśmy ponad 10 mln zł na stypendia i dotacje – broni się prezes ZAiKS-u.

Strumień dotacji jest na tyle szeroki, że obejmuje nawet ogólnopolskie media. Według naszych informatorów ZAiKS przekazał 310 tys. zł na organizację gali tegorocznych Paszportów „Polityki”, a w tygodniku wykupił strony reklamowe pod artykuły zwalczające przeciwników wprowadzenia opłat od smartfonów i tabletów.

Największe kontrowersje budzi jednak zdeponowanie prawie połowy majątku stowarzyszenia, szacowanego na miliard złotych, na kontach Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych Opera i Skarbiec. Zachwiało to płynnością finansową związku, choć zakup jednostek obarczonych 20-procentowym ryzykiem obligacji korporacyjnych, księgowano jako zwroty z lokat, a nie inwestycje. W dodatku operacji dokonano bez wiedzy komisji rewizyjnej i uchwały zarządu, co jest sprzeczne ze statutem organizacji. Nadto ZAiKS zgodnie ze statutem nie może prowadzić działalności gospodarczej, bo walne zgromadzenie nie podjęło takiej uchwały.

Każdy z członków musi podpisać zobowiązanie organizacyjne, potwierdzając że prawa do utworów, które powierza ZAiKS-owi pod ochronę są zgodne z zezwoleniami od MKiDN. Resort udzielił mu licencji na utwory słowne, muzyczne, słowno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne. Fotografia, którą zawodowo zajmuje się prezes Fogler jest chroniona przez inną organizację, a mianowicie Związek Polskich Artystów Fotografików. – Powierzył więc prawa pod ochronę, na zarządzanie którymi ZAiKS nie ma zezwolenia, poświadczając nieprawdę. Z tego wynika, że nasz związek go nie reprezentuje – dedukuje F. Ale prezes powołuje się na wiekową tradycję jeszcze z czasów komuny, kiedy wybierano do władz stowarzyszenia osoby niezależne.

Sytuacja jest kuriozalna. Z 13 sekcji członkowskich tantiemy otrzymuje około połowy. Oprócz najliczniejszych sekcji B i D (twórców muzyki rozrywkowej i piosenek), pozwolenie ministra dla Zaiks obejmuje twórców związanych z dziełami audiowizualnymi i teatrem. Pozostali nie są uprawnieni do pobierania tantiem z Zaiksu (częściowo wskutek zaniedbań samego Zaiksu), jednak we władzach mają takie samo prawo głosu jak sekcje "repartycyjne". Wśród członków sekcji "repartycyjnych" także widoczne są różnice w podejściu, zależnie od charakteru i od tego, czy ktoś żyje z tantiem, czy z zasiadania we władzach. Sytuację tę po mistrzowsku wykorzystuje prezes Fogler, skłócając sekcje.

Ludzie, którzy są dyskryminowani lub słabi ekonomicznie, pójdą na lep obietnic każdego kolejnego prezesa. W efekcie po ZAIKS-ie krążą plotki, że niektórzy polscy autorzy, w tym tłumacze dialogów filmowych, są wynagradzani z puli pieniędzy zabieranych autorom zagranicznych przebojów, że ZAIKS woli płacić tłumaczom, gdyż w sekcji O jest 70 proc. wszystkich popleczników prezesa. Jest to oczywiście nieprawda, gdyż ZAIKS pobiera od każdego użytkowanika dzieł audiowizualnych procent od wpływów i ma obowiązek zaspokajać roszczenia w zakresie muzyki filmowej, scenariusza i dialogów (oryginalnych i tłumaczonych) oraz choreografii. Czyni to zresztą w przypadku tłumaczy filmowych od lat 1920, tak samo jak większość stowarzyszeń europejskich pobierających tantiemy za dzieła audiowizualne. Jednak skłóceni i niepewni przyszłości autorzy są łatwymi ofiarami takich osób jak Janusz Fogler.

Jednak bardzo poważne wątpliwości budzi tantiemizowanie tłumaczy dialogów filmowych. Podobnie jak w przypadku fotografików i artystów-plastyków, ZAiKS nie dostał ministerialnego zezwolenia na ich reprezentowanie.Nie wiadomo więc, na jakiej podstawie są wypłacane tantiemy z tego tytułu i skąd pochodzą.

– To bardzo potrzebna, nam artystom, instytucja, ale ona ciągnie za sobą garb przeszłości. Obecność we władzach dorobkiewiczów sprawia, że rozmiarowo i wagowo rak jest cięższy niż organizm, na którym się żywi – puentuje inny artysta scen polskich.